امامزاده ها و زیارتگاههای اردبیل
امامزاده ها و زیارتگاههای اردبیل
بقعه کوراییم اردبیل
این بقعه در وسط قبرستانی در روستای کوراییم در ۳۰ کیلومتری شهر اردبیل واقع است. بقعه کوراییم شامل بنای چهارگوشی است که هر ضلع آن ۵ متر درازا دارد. بر فراز بنا گنبد آجری کوچکی قرار دارد که از وضعیت مناسبی برخوردار نیست. در قسمت شمالی بنا، سر در کوچکی با طاق فروریخته قرار دارد که ورودی آن به پهنای ۸۰ و ارتفاع ۱۵۰ سانتی متر می باشد. سبک معماری و مصالح به کار رفته در بنا نمایاننده این است که احتمالا بقعه متعلق به قرن هفتم هجری قمری باشد
بقعه سید حمزه
بقعه سید حمزه که به « ساری آقاسی» معروف است در قسمت جنوبی محوطه بقعه شیخ جبراییل واقع شده است. بنای بقعه آجری و ساده با گنبد مدور آجری است که شکل آن مستطیل و ابعادش ۴۵×۲ ×۹۲/۳×۱۰/۴ متر است. این بقعه نزد سال خوردگان به «امام زاده گل زرد» یا «ساری گل آقاسی» معروف می باشد و وجه تسمیه اش این است که گویا در زمان های قدیم زنی برای حفظ ناموس خود به یک درخت با گل زرد- که در پای دیوار این مقبره بود – پناه برده و نجات یافته است. در مورد هویت سید حمزه، گفته می شود که وی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است که از بغداد برای ارشاد و راهنمایی مردم به اردبیل آمد و در آن جا نیز درگذشت
امام زاده صالح اردبیل
در محله ملا مومن و پشت بقعه شیخ صفی الدین، مسجد و مقبره ای قرار دارد که «امام زاده صالح» یا «اوغلان امامزاده موسی» نام دارد. مجموعه‌ی بنا شامل: رواق، حرم، صحن و مسجد است و نمای جنوبی آن مرکب از ایوانی با طاق نیم گنبد و تزیینات کاشی کاری است. بقعه دارای رواق مستطیل با طاق و تویزه است. در دو سوی ورودی بنا و ورودی حرم که روبه روی هم قرار دارند، هشت طاق نما ساخته شده و پنجره هایی که در طاق نمای جنوبی می باشد، نور داخل رواق را تامین می کند. ایوان ورودی حرم، دارای تزیینات مقرنس کاری و آیینه کاری محدود است. حرم بقعه، درشمال رواق قرار دارد و دارای طرح هشت ضلعی با پنجره هایی برای نورگیری نصب شده است. ضریح آهنی بقعه در وسط حرم قرار دارد و در جوار حرم اتاقی به چشم می خورد که مدفن دو تن از علما و مراجع عالی قدر گذشته است. بر اساس اشعاری که روی کاشی های ایوان ورودی نوشته شده، بنا در زمان شاه عباس اول به سال ۱۱۳۰ هجری ساخته شده است
دخمه سنگی ویند اردبیل
در دوکیلومتری شمال باختر روستای ویند کلخوران، تپه بلند رسوبی وجود دارد که ضلع جنوبی آن از فرسایش بستر رودخانه بالیخلو، به صورت دیوار مرتفعی در آمده است. در ارتفاع تقریبی ۵۰ متر از بستر رودخانه و بر سینه آن، دخمه سنگی با در ورودی و اتاقک چشمگیر کنده شده است. دروازه یا در دخمه به پهنای یک متر و ارتفاع ۲۳/۱ متر و قطر تقریبی ۷۰ سانتی متر ساخته شده است
داخل دخمه، فضایی است که به شکل هرم مثلث القاعده ناقص می باشد. درازای اضلاع قاعده هرم یا کف دخمه به ترتیب ۷۰ سانتی متر، سه متر و ۸/۳ متر است
بر ضلع باختری دخمه تصویری بر سنگ نقر شده که حالت کلی یک مثلث را دارد و در داخل آن مثلثی کوچک تر کنده شده است. در داخل این مثلث «دکوراتیو» نقش آدمی با سری نزدیک به شکل مثلث و دست و پا و بدنی که محیط در مثلث می باشد، قالب گیری و نقر شده است. در حاشیه آن نیز حروفی کنده شده که قسمت عمده آن از بین رفته است
گورستان کرجان اردبیل
در قسمت باختری دهکده کرجان کلخوران از توابع اردبیل، گورستانی تاریخی قرار دارد که در آن، انواع سنگ ها روی گورها نهاده شده است. به مرور زمان با زیر کشت رفتن تدریجی منطقه، قبرستان در زیر خاک مدفون شده است. در این گورستان چندین سنگ گور اسلامی به شکل صندوقی از سنگ خارا دیده می شود که دارای خطوط برجسته کوفی است و به مقدار محدود دارای جدول بندی و خط کشی و نقوش ساده اسلیمی توریقی است. خطوط به نسبت خوش کوفی ثلث نشان از رسم الخط زمان گورکانیان دارد و به سده ششم تا هشتم هجری مربوط می شود
مقبره شاه اسماعیل صفوی اردبیل
مقبره شاه اسماعیل اول صفوی، بنای کوچک، مربع شکل با گنبد روپوش آجری است. سقف این گنبد با نقاشی های طلایی تزیین شده است. یک صندوق خاتم کاری مرصع نفیس بر روی مرقد نهاده شده که از شاهکارهای هنری بسیار ارزشمند دوران صفوی است
کف و ازاره مقبره شاه اسماعیل با کاشی گلدار و بالای آن با کاشی آبی زرنگار پوشیده شده است. بالای آن ها یک ردیف حاشیه اسلیمی ماری و گل های ظریف شاه عباسی شده و بالاتر از آن، کتیبه ای سرتاسری با خط ثلث در متن مشکی گچبری شده است. بالای آن دو ردیف، حاشیه ای دیگر با اسلیمی خرطوم فیلی و توریقی نقاشی شده است. از این حاشیه، فیل گوش ها و آویزهای سقف آغاز می شود که به گونه ای بسیار زیبا در متن مشکی نقاشی و طلاکاری شده است. روی مقبره شاه اسماعیل گنبدی ساخته شده که کاشی های سفید آبی و فیروزه ای در متن اسلیمی و آجری با خط ثلث نام ائمه اطهار تزیین شده است. بالای این گنبد، پنج شمشیر نصب شده است که نماینده اسلحه خانواده هایی بوده که به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت کمک کردند
مقبره شیخ صفی اردبیل
بنای اصلی شیخ صفی برج استوانه ای شکل است که برفراز آن گنبدی ساخته شده است. این برج که محیط آن ۲۲ متر است، روی ازاره سنگی هشت پهلویی به ارتفاع ۵/۱ متر قرار گرفته و بلندی برج آن در حدود ۵/۱۷ متر است. سطح داخلی آن با آیات فراوان و نقاشی روی پوشش چرمی ومقرنس کاری سقف، تزیین یافته است. سطح خارجی برج، با چند نوع تزیینات مختلف پوشیده شده است. سطح جانبی با تکرار کلمه «الله» با کاشی فیروزه ای درمتن آجری تزیین یافته و به این دلیل به گنبد «الله الله» معروف می باشد. یک مهر مدور از کاشی معرق، میان دو سطر اول و دوم با کتیبه ای که عبارتی در آن نوشته شده، تزیین یافته است. کتیبه ای نواری، بالای سطح جانبی با کاشی سفید و خط نسخ درمتن آبی معرق کاری شده و حاوی آیه ۱۶ و ۱۷ از سوره آل عمران، آیه ۶۷ از سوره المومن و آیه ۱۰۳ از سوره انعام است.
درون برج مقبره شیخ صفی الدین و روی قبر، یک صندوق منبت کاری گرانبها وجود دارد که ترصیعی زیبا از عاج دارد. در حاشیه بالای سطح جانبی صندوق، در یک کتیبه مفصل از شیخ صفی نام برده شده است. بر ضلع شمالی بدنه همین صندوق، در لوحه ای از نقره با عبارت هایی به بانی مرقد اشاره شده است:«بانی هذا المرقد العلیه و المشهد القدسیه الولی الله صفی الحق و الدین قدی سره، العبد موسوی الصفوی»
در کنار قبر شیخ صفی، گور فرزندش صدرالدین موسی(بانی بقعه) و شیخ ابراهیم معروف به شیخ شاه فرزند شیخ خواجه علی – سلطان حیدر ( پدر شاه اسماعیل) قرار گرفته است. بقعه از سمت شمال به قندیل خانه یا رواق پیوسته است و در ورودی آن در گوشه شمال باختری صحن قندیل خانه واقع شده است. طاق نمای در ورودی علاوه بر این که با کاشی های خوش رنگ و زیبا و معرق پوشیده شده است، چندین لوحه معرق کاری دارد
مقبره امین الدین جبراییل اردبیل
این مقبره که متعلق به امین الدین جبراییل پدر شیخ صفی الدین اسحق جد سلاطین صفوی است، در روستای کلخوران اردبیل واقع شده است. تاریخ بنای اولیه به نیمه اول قرن دهم هجری قمری مربوط است و در محوطه ای که بناهای متعدد دارد، محصور می باشد. این بناها شامل دیوار گلی بلند، مقبره امین الدین جبراییل، مقبره عوض الخواص بن فیروزشاه زرین کلاه، مقبره سید محمد الاعرابی، بقعه سید حمزه، مقابر داخل محوطه بقعه، مقابر خارج از محوطه بقعه می باشند
طرح بنای امین الدین جبرائیل به شکل مستطیل است که یک ذوزنقه برابر ساق به ضلع شمالی از آن چسبیده و آن را به صورت شش ضلعی در آورده است. ابعاد بنا ۸/۱۴ × ۲۴ متر از شمال به جنوب می باشد. ساق ها و قاعده های کوچک ذوزنقه، پهنای سه طاق ایوان مدخل رواق را تشکیل می دهند. در ازاره مدخل ورودی کاشی کاری شده و بالای آن یک بیت شعرنوشته شده است. بالای درب ورودی، تصویر یک شیر و یک پلنگ در دو سوی پنجره نقاشی شده و هر یک با یک زنجیره بسته شده اند، و نشان از سبک و سیاق منسوب به دوره صفوی و اوایل سده یازدهم هجری دارند. طاق ایوان ساده است، اما طاق های دو سوی آن دارای گچبری و مقرنس کاری است
رواق، بنایی است مستطیل شکل که با طاق ضربی آجری پوشیده شده و دو سوی خاوری و باختری آن نیز، دو خواجه نشین منظم ساخته شده است که طاق ضربی آجری دارد. سقف رواق و خواجه نشین ها گچبری است، و با رنگ های آبی و طلایی و با اسلیمی های ساده و توریقی و گل های شاه عباسی نقاشی شده اند. ازاره رواق، با کاشی معرق و در برخی قسمت ها با کاشی های هشت ضلعی منظم فرش شده و حد فاصل چهار کاشی، با مربع های کوچک پوشیده شده است. رواق مقبره از نظر تزیینات و رنگ، ملایم و هماهنگ می باشد. ازاره کاشی کاری، مجمموعه گچبری و نقاشی سقف و دیوارها را که در عین سادگی از تنوع شگفت از جهت طرح های مختلف برخوردار است در بر گرفته و فضایی مناسب را برای زایران فرآهم آورده است
در این میان، در چوبی مقبره که خود یکی از آثار بسیار ارزنده و جالب هنری می باشد، بر جای مانده است. روی این در، منبت کاری های چشمگیر بر اساس تقسیم بندی هندسی کار شده و اشعار گوناگون در قسمت های مختلف آن برجسته کاری شده است. پس از آن که از این در چوبی، وارد مقبره می شویم، اتاقی به شکل مربع با چهار رواق قرار دارد که همه آن ها مانند راهرو، ضربی آجری بوده و از داخل، گچ بری ومقرنس کاری شده است. همه سطوح آن در بدنه دیوار و سقف، با اسلیمی های مختلف و ترنج ها و شاه عباسی ها نقاشی شده اند
آخرین تعمیرات ومرمت کاری در این قسمت مقبره به سال ۱۰۳۰ هجری قمری مربوط می باشد و طاهر بن سلطان محمد نقاش، آن را انجام داده است. در متن بقعه مقبره، صندوق ساده شیخ جبراییل قرار گرفته که ابعاد آن ۵۰/۱× ۲×۳ متر است. در بدنه دیوارهای بقعه، لوحه ای کمربندی از کلام خدا گچبری شده است. در دو سوی شاه نشین جنوبی مقبره، دو اتاق شش ضلعی به قطر ۳۰/۳ متر و اضلاع ۲۵/۱ متر ساخته شده است که از ویژگی های معماری مانند طاقچه بندی دیوارها، مقرنس کاری سقف، گچبری و نقاشی های سطوح گوناگون اتاق ها برخوردار است. این اتاق ها مجموعه ای از انواع اسلیمی ها و ترکیبی از رنگ های سبز، آبی خاکستری، قهوه ای، قرمز، فیروزه ای در متن ها و صورتی، سفید و طلایی بر گل ها و اسلیمی ها است
مقبره عوض الخواص بن فیروزشاه زرین کلاه اردبیل
این مقبره در جوار مقبره شیخ جبراییل در روستای کلخوران اردبیل واقع شده و روایتی، منسوب به جد چهارم آن شیخ، یعنی عوض الخواص بن فیروزشاه زرین کلاه است
مقبره سید محمد الاعرابی اردبیل
در محوطه شمال باختری بقعه شیخ جبراییل واقع شده و بنای آن به شکل مربع با ازاره کوتاه سنگی در دیوار ورودی، و پی سنگی در سه دیوار دیگر است. بنای این مقبره آجری و گنبد آن ساده و کروی شکل است. داخل بنا یک هشت ضلعی منتظم با اندازه های متناوب وجود دارد که در آن مقبره ای است که یک سنگ قبر مرمرین به ابعاد ۲ × ۵/۰ متر دارد. روی این سنگ، عبارت «هذا مرقد سید محمد اعرابی» نقر شده است. سید محمد الاعرابی جد پانزدهم شیخ صفی الدین است
مقابر داخل محوطه بقعه امین الدین جبراییل اردبیل
در محوطه داخلی بقعه شیخ امین الدین جبراییل، مقبره های متعدد با سنگ گورهای صندوقی و مکعبی وجود دارد که همگی دارای نقش و نگارهای چشمگیر و نوشته هایی است که نام ایمه اطهار و امامان بر آن ها نقر شده است. علاوه بر این ها، اشکالی مانند سرو، شیر، خورشید، طاووس و نمادهای مشابه روی این صندوق های سنگی حجاری شده است که از مهارت و استادی حجاران آن حکایت دارد. متاسفانه بیش تر این سنگ قبرها فاقد نام و هویت صاحبان آن ها است
مقابر خارج از محوطه بقعه امین الدین جبراییل اردبیل
هفت قطعه سنگ قبر بسیار زیبا و پرنقش و نگار، اما بدون نام و نشان در جنوب خاوری بقعه شیخ جبراییل وجود دارد. این سنگ ها به موازات و مجاورت هم در حاشیه یک گورستان بزرگ قرار دارند و به نام «هفت تنان کلخوران» معروف هستند. ابعاد سنگ ها برابر همدیگر و در اندازه های ۵۰/۰ × ۵۵/۰ × ۰۸/۲ متر است. نقش های سطح جانبی سنگ ها شبیه هم بوده که بر اثر مرور زمان برخی از آن ها عاری از نقش و نگار شده اند.