بادرنجبویه

بادرنجبویه

نام علمی : Melissa officinalis

نام انگلیسی : Lemon balm

خانواده : نعناعیان Lamiaceae

در مورد بادرنجبویه لازم است بدانید :

شکی نیست که بادرنجبویه از جمله گیاهان دارویی است که در تمام تقسیم بندی های گیاهان دارویی جزو گیاهان دارویی درجه اول و سبز معرفی می شود و هر کسی اندک سررشته ای در علم گیاهان دارویی داشته باشد بطور قطع به این نکته اذعان دارد. در ایران نامهای دیگری همچون ملیس, فرنجمشک، وارنگ بو و یا حتی بالنگ بو هم به آن گفته می شود. از قدیم الایام به عنوان یک گیاه دارویی شناخته شده و مردم از آن استفاده می کردند .مواد موثره ی بادرنجبویه اثر آرامبخشی اعصاب و بیماریهای معدی و قلبی دارند. از آن به عنوان آرامبخش استفاده می شود و اثر سنبل الطیب (Valeriana officinalis) را تشدید می کند . از اسانس آن استفاده های فراوانی در صنایع آرایشی بهداشتی و داروسازی می شود .

لازم به ذکر است گیاهی که هم اکنون در سبزی فروشی ها به نام بادرنجبویه به فروش می رسد گیاه دیگری با نام فارسی بادرشبو و با نام علمی Deracocephalum muldavica است که اثراتی تا حدودی شبیه بادرنجبویه ولی خفیف تر دارد.

در ضمن در فروشگاههای عطاری هم به علت عدم آشنایی عطاران سنتی و جمع آوری کنندگان گیاهان از منابع طبیعی با علم گیاهشناسی ، گیاهی به نام گل اروانه (دوای شیخ علی) یا Hymenocrater. که برگهایی بسیار شبیه بادرنجبویه دارد به فروش می رسد. لذا باید توجه نمود که با استفاده از این گیاهان توقع ایجاد اثرات بادرنجبویه را نباید داشت.

وجه تمایز بادرنجبویه با گیاهان مذکور این است که بادرنجبویه برگهای قلبی شکل دارد در حالی که بادرشبو برگهایی کشیده و به طول ۳ تا ۵ سانتی متر و عرض ۱ تا ۵/۱ سانتی متر دارد . همچنین تمایز آن از گل اروانه یا دوای شیخ علی این است که در بادرنجبویه برگها بویی شبیه لیمو دارند که در گل اروانه این بو اصلاً به مشام نمی رسد.

گیاهشناسی :

بادرنجبویه گیاهی است پایا و پرشاخه و پرپشت به ارتفاع ۳۰ تا ۸۰ سانتی متر و بسته به شرایط اقلیمی بیشتر و یا کمتر هم می شود. منشا آن شرق مدیترانه و جنوب اروپا گزارش شده است و در اسپانیا تا قفقاز و در آسیای صغیر و ایران رویش دارد.

برگها قلبی شکل ، متقابل و دندانه دار با دندانه های فاصله دار از هم است. روی برگها را کرکهای ریز سفیدرنگی پوشانده است. طول برگها ۳ تا ۶ سانتی متر است و عرض آنها هم ۳ تا ۴ سانتی متر. رنگ برگها معمولا در سطح فوقانی سبز تیره و در سطح تحتانی سبز روشن است و هنگامی که در دهان گذاشته شوند باعث خشک شدن دهان و ایجاد مزه ی گس می شود که به خاطر دارا بودن تانن است. برگها دارای رگبرگهای برجسته و ظاهری ناصاف هستند.

ساقه ها همانند سایر گیاهان خانواده نعناعیان چهارگوش و مستقیم هستند و به ندرت اتفاق می افتد که به صورت خوابیده روی زمین قرار بگیرند (که در گیاهان جوان این اتفاق بیشتر است).

ریشه ها به رنگ قهوه ای و از روی استولونها خارج می شوند. گلها در خرداد تا اواسط مرداد و در زاویه بین برگها ظاهر شده و دارای رنگهای سفید یا گلی هستند و به تعداد ۶ تا ۱۲ تایی در محور برگها ظاهر می شوند . کاسه و جام آن دارای دو لوب است که لوب بالایی دارای دو لوب و لوب تحتانی دارای سه لوب است. بر روی کاسه ی گل ۱۳ رگه قابل تشخیص است. پرچمها دی دینام ( ۲بزرگ و ۲ کوچک) هستند و میوه ی چهارفندقه ای قهوه ای رنگ دارد.

نیازهای اکولوژیکی :

در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. بذرها در دمای ۱۰ درجه سانتی گراد جوانه می زنند و درجه حرارت مطلوب برای رشد آن ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتی گراد است. برای مدتی می تواند سرماهای شدید تا ۲۰- درجه را هم تحمل کند ولی اگر گیاه مسن باشد این دماها برای آن مضر خواهد بود.

کمبود نور سبب کاهش رشد و مواد موثره و کیفیت و کمیت اسانس میشود. بادرنجبویه در هر نوع خاکی قادر به رویش است ولی خاکهایی با بافت متوسط و غنی از ترکیبات کلسیم و مواد و عناصر غذایی برا ی رویش آن مناسب است. pH مناسب آن بین ۸/۴ تا ۸ می باشد.

ترکیبات شیمیایی :

برگ ملیس دارای یک ماده تلخ ، تانن، کامفر ، قندهای مختلف، مواد رزینی، مواد پکتیکی و ۱/۰ تا ۲۵/۰ (گاهی ۷۵/۰) درصد اسانس است که ماده موثره آن به حساب می آید. اسانس ملیس مایعی بیرنگ یا به رنگ زرد روشن تا مایل به خاکستری است که دارای بویی بسیار مطبوع شبیه لیمو می باشد که اگر این اسانس از برگ گیاه قبل از گلدهی گرفته شده باشد این بو محسوس تر است. مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده ی اسانس هم سیترال ، سیترونلال ، ژرانیول و لینالول هستند.

خواص درمانی:

بادرنجبویه نیرودهنده و ضد تشنج است و بعلاوه مقوی معده ، بادشکن، تسهیل کننده عمل هضم و معرق هم هست. به خاطر تحریک جریان خون باعث ازدیاد ادرار و عرق می شود و طبق گفته زرگری در طب عوام از آن استفاده های متعددی همچون رفع دل پیچه های ناشی از نفخ، درد های عصبی معده (کولیت)، چنگ زدگی معده، تپش قلب ، سردرد و سرگیجه، کم خونی دختران جوان، بیماریهای تنفسی و . . . می شود.

کاشت و تکثیر :

کشت به دو صورت انجام می شود : کشت با بذر و تکثیر رویشی

کشت با بذر هم خود به دو صورت انجام می شود :

مستقیم در زمین اصلی و غیر مستقیم به صورت نشاکاری

کشت مستقیم بذر در زمین اصلی:

در اواخر پاییززمین را که ۲۰ تا ۳۰ تن کود دامی به آن داده شده و تاعمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی متری شخم خورده به ردیف هایی با فواصل ۶۰ سانتی متر از هم تقسیم کرده و بذر را در عمق ۵/۰ تا ۱ سانتی متری کشت می کنند.لازم است بذرها به خاطر قوه ی نامیه ی ضعیفی که دارند حدود ۲۰ ساعت در آب خیس شده و یا اینکه ۴۸ ساعت در دمای صفر درجه نگهداری شده و سپس کاشته شوند. رشد اولیه ی بادرنجبویه بسیار کم است وبایدعلفهای هرز دائماً وجین شوند. ولی هنگامی که بوته ها به حدی رسیدند که زمین را پر کنند علفهای هرز قدرت رقابت با بادرنجبویه را نخواهند داشت. معمولا به خاطر همین رشد اولیه ضعیف بادرنجبویه است که آنرا به صورت مستقیم کشت نمی کنند. در این سیستم برای هر هکتار زمین به ۸ تا ۱۰ کیلوگرم بذر نیاز است.

کشت بذری غیر مستقیم:

بذربادرنجبویه را به صورت ردیفی دراواخر بهمن ماه در خزانه زیرپلاستیکی یا در اواخر فروردین و اردیبهشت در خزانه ی هوای آزاد کشت می کنند.فاصله ردیفها از یکدیگر ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر و عمق کاشت حدود ۵/۰ سانتی متر است. برای هر هکتار زمین به ۵/۰ کیلوگرم بذر مناسب نیاز است و از هر متر مربع خزانه ۲۵۰ تا ۳۰۰ نشا به دست می آید.زمان مناسب برای انتقال نشاها از خزانه زیر پلاستیکی به زمین اصلی اواسط اردیبهست و برای انتقال نشاها از خزانه ی هوای آزاد به زمین اصلی اواخر تابستان می باشد. فاصله ی ردیف در زمین اصلی ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر و فاصله ی دو بوته از هم ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر است. برای هر هکتار هم ۵۰ تا ۶۵هزار بوته مورد نیاز است.

تکثیر رویشی:

در این روش بوته های دو تا سه ساله را از خاک خارج کرده و آنرا به سه تا چهار قسمت تبدیل می کند. هر بوته ی جدید باید شامل ریشه ساقه و چند برگ سالم و مفید باشد. از آنجا که این کار هزینه ی زیادی را در بر دارد معمولا کمتر استفاده می شود.

داشت :

همانطوری که ذکر شد چون رشد اولیه بادرنجبویه بسیار کند است باید درایتدای رشد علفهای هرز بطور مرتب وجین شوند که در سطوح وسیع تجاری به طور مکانیکی ممکن نیست و بایداز علفکشهایی مانند مرکازین به مقدار ۴ تا ۶ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد.کک نباتی شلغم که با تغذیه از برگهای گیاه آن را توری شکل می کند ، زنجره ی سبز که از شیره ی نباتی گیاه تغذیه میکند و باعث بیماریهای ویروسی میشود از مهمترین آفات این گیاه هستند. برای مبارزه با آنها می توان از محلول یک درصد BI-58 یا محلول یک درصد فوسدرین استفاده کرد. لازم به ذکر است که این کاربرد سموم باید حداکثر تا ۲۵ روز قبل از برداشت محصول انجام شود و بعداز آن به خاطر عدم اتمام دوره ی کارنس سموم استفاده از آنها به صلاح نیست.

آبیاری باید به طور مرتب هر یک هفته تا ده روز انجام شود. اگر چه بادرنجبویه قادر به تحمل خشکی است ولی کم آبی و خشکی های طولانی سبب خشک شدن آن می شود. در هر دوره ی آبیاری باید گیاهان حدود ۳۰ تا ۴۰میلی متر آب دریافت کنند.

کاربرد محلول غذایی مانند واکسال و یا میکرامید به مقدار چهار تا شش لیتر در هکتار دو تا سه هفته قبل از برداشت اثر بسیار چشمگیری بر افزایش عملکرد رویشی گیاه دارد.

برداشت:

در سال اول یک مرحله و در سالهای بعدی دوتا سه مرحله می توان محصول بادرنجبویه را برداشت کرد. برای این کار باید کلیه پیکره رویشی گیاه از فاصله ی حدود ۴ تا ۵ سانتی متری زمین چیده شود. برای برداشت اول بهترین زمان مرحله ی گلدهی است و برای برداشت دوم اواسط شهریور و برداشت سوم اواخر مهر ماه انجام می گیرد. بهترین ساعت برای شروع کار برداشت ساعات ۸ تا ۹ صبح است که شبنم موجود روی برگها تبخیر شده و برگها خشک هستند. برگها پس از برداشت برای جلوگیری از خشک شدن باید به سرعت با خشک کنهای الکتریکی و با دمای ۴۵ تا ۵۰ درجه خشک شوند. از آنجا که بیشتر ماده مؤثره ی بادرنجبویه در برگهای آن است بهتر است که فقط برگهای آن مورد استفاده قرار گیرند تا میزان ماده موثره حاصله بیشتر باشد.

عملکرد پیکره ی رویشی بادرنجبویه بسته به کلیه شرایط (اقلیمی، نوع کاشت ، نوع برداشت و . . .) بین ۱۰ تا ۲۰ تن در هکتار می باشد.

بذرگیری:

برای جمع آوری بذر باید در شهریور ماه هنگامی که بذرها شروع به رسیدن می کنند سرشاخه های گلدار گیاه را جمع آوری کرده و در مکانی آفتاب دار خشک کرده و سپس اقدام به بوجاری بذر نمود . معمولا از هر هکتار بادرنجبویه بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم بذر بدست می آید.