شیخ صفی الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

“شیخ صفی الدین اردبیلی” عارف مشهور سده هفتم هجری فرزند سید امین الدین جبراییل به سال ۶۵۰ هجری در روستای “کلخوران” از توابع اردبیل از مادری به نام “دولتی” که دختر جمال باروقی از نجبای اردبیل بود دیده به جهان گشود. در ۲۵ سالگی مرید شیخ زاهد گیلانی شد. ۲۵ سال در خدمت او به تحصیل کمال پرداخت و پس از وفات شیخ در سال ۷۰۰ در مسند ارشاد وی نشست و به تربیت اهل عرفان مشغول شد. وی در سال ۷۳۵ وفات کرد و در محل خانقاه خویش در اردبیل مدفون شد.
بنای عظیم بقعه شیخ صفی الدین قسمت­های مختلفی دارد از جمله: صحن اصلی که حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد ۴۰/۳۰ در ۱۰/۱۶ مفروش با تخته سنگ­های صاف که حوضی با دوازده ترک در وسط آن قرار دارد. چله خانه یا قربانگاه، مدخل صحن دارای طاق زیبای کاشیکاری شده به نام شاه عباس، اتاقی نسبتاً بزرگ به نام دارالمتولی، مسجد جنت*سرا که بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه بوده، قندیل خانه که در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقاً روبروی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته. گنبد “الله*الله” که در ضلع جنوب غربی قندیل خانه قرار گرفته و بر روی قبر عارف ربانی شیخ صفی الدین به صورت برجی بنا شده و سپس بر فراز آن گنبدی تعبیه شده است.
در کنار قبر شیخ صفی الدین، مقبره شاه اسماعیل بنای مربعی شکل کوچکی است که روی آن گنبد نسبتا بزرگی بنا شده است. روی قبر شاه اسماعیل صندوق مرصع فوق*العاده نفیس و گران قیمتی نصب شده که از شاهکارهای هنری ارزنده دوره صفوی است. خوشبختانه این اثر هنری نفیس به تاراج روس نرفت. وقتی لشکر روس از بردن صندوق به دلیل قرار گرفتن در زاویه*ای که دارای در کوچک بود مأیوس شدند و دیدند که با خراب کردن در، کل بنا تخریب می*شود و صندوق از بین می­رود، رسماً به دولت وقت (رضا خان پهلوی) گفتند: که حکومت روس حاضر است در ازای تحویل گرفتن صندوق شاه اسماعیل، تمام شهرهای آذربایجان را راه آهن بکشد که خوشبختانه دولت نپذیرفت.
حرمخانه از دیگر بناهای این مجموعه تاریخی است، چینی*خانه در قسمت شرقی قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دار الحفاظ ارتباط می­یابد. همانگونه که از اسم آن مشخص است در دوره صفوی محل نگهداری ظروف و وسایل قیمتی زرینه و سیمینه بوده، بعلاوه ظروف سفارشی شاه عباس اول به کشور چین که به اردبیل حمل می­شده به دستور وی در محل چینی خانه محافظت می­شده است.

بنای عظیم بقعه شیخ صفی الدین

نقش*جهان در سرزمین سردسیر اردبیل
در ذهنم به یکباره این بنا و این مجموعه تاریخی را با مجموعه تاریخی نقش جهان اصفهان مقایسه می­کنم: هر دو اثر تاریخی مربوط به یک برهه زمانی است یعنی دوره صفویه. بقعه شیخ صفی*الدین در چنین برهه زمانی ساخته می­شود، به اضافه ارادت و توجه خاصی که پادشاهان صفوی به جد خود شیخ صفی الدین ابراز می­داشتند، این بنا با حضور استادان بزرگ عصر صفوی چنان به زیور هنر آراسته شد که الحق پس از گذشت چندین قرن چون نگینی بر تارک آثار و مفاخر تاریخی و فرهنگی کشور می*درخشد.
یکی از موارد استثنایی این مجموعه در بین سایر آثار تاریخی کشور این است که بقعه شیخ صفی حاوی ده­ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته­های هنری از آن جمله از عالی­ترین نوع کاشیکاری معرق و مقرنس و گچبری کتیبه­های زیبا و نفیس به خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میرعماد، میر قوام الدین و محمد اسماعیل …) منبت­های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلا کاری، نقاشی و تنگ بری و غیره است و از هیئت معماری متینی برخوردار است که تجمع این همه فضایل هنری در یک مجموعه از موارد نادر در مجموعه­های تاریخی کشور است.
نقش جهان اصفهان نیز کم و بیش دارای یک چنین ویژگی­هایی هست، اما با این حال چرا این همه تفاوت بین این بناهای تاریخی وجود دارد؟ خوب که نگاه می­کنم نکته­ای را در می­یابم و آن این است که: این مجموعه تاریخی در خطه­ای سردسیر و کوهستانی واقع شده و بر حسب ضرورت، معماران سعی کرده­اند حتی*الامکان تمامی گوشه گوشه این مجموعه را نزدیک هم بسازند تا بتوانند در همه مجموعه گرما و دمای مناسب و معتدل را حفظ کنند، از طرف دیگر مجموعه تاریخی نقش جهان بسیار گسترده است و آرام در کنار زاینده رود دامن گسترده و به یمن وجود چنین آبشخور مقدسی وسعت یافته.
گرمای دشت جی، اصفهان، باعث شده تا مجموعه گستردگی یافته و معماران برای ساختن مجموعه، دست بازی داشته باشند و تا می­توانند برای جریان هوا و خنک کردن آن بیندیشند. در نتیجه مجموعه نقش جهان گستردگی می­یابد و پهنه بزرگی را به خود اختصاص می­دهد و بقعه شیخ صفی الدین تو در تو ساخته می­شود.

سراسرنمایی از مقبره کشته‌شدگان جنگ چالدران

به گفته بیوک جامعی (۱۳۷۹)، مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه، در سال ۷۳۵ ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. به ویژه در دوره شاه عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزیین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.

یکی از موارد منحصربه‌فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبتهای ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آن را در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده‌است.

وضعیت کنونی بقعه

سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشیهای معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند. سردر یادشده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ به اتمام رسید. در حال حاضر هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع خاوری میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه به ابعاد ۹۲*۵/۲۶ متر می‌شویم. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت تاقنما ساخته شده محصور گشته‌است. ضلع خاوری حیاط یادشده با دری به ابعاد ۱۴۵۰*۵۷۰ سانتی متر غیر مسقف باز می‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه‌ای معروف به «چله خانه» یا قربان گاه مرتبط می‌شود که در سال‌های اخیر در مشرف به شهیدگاه مسدود شده‌است. دیوارهای جانبی این راهرو دارای تاقنمای کاشی کاری بوده که به مرور ایم ریخته و اکنون قسمتی از آ« بازسازی شده‌است. راهرو مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می‌شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد ۴۰/۳۰*۱۰/۱۶ متر مفروش با تخته سنگهای صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. درگذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده‌است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شده‌است. این چاه در حال حاضر مسدود شده‌است.

مسجد جنت سرا

در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته. جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیش تر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی»آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده‌است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته‌است.

قندیل خانه

این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقاً رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته‌است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده‌است.

چینی خانه

چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای تاقنماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است. هماهنگی و توازن رنگ‌ها با سطوح مقرنس از اسلیمها و گل‌های مختلف منظره‌ای شگفت انگیز را ایجاد کرده‌است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌است.

پناهگاه

مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی در عهد صفوی مکانی مقدس به شمار می‌رفت و حکم بست و پناهگاه داشت. کسانی که در آنجا متحصن می‌شدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود. مثلاً” سلطان حسین‌خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی‌بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد

بخش‌های مختلف مجموعه بقعه شیخ صفی الدین

آن گونه که بیوک جامعی (۱۳۷۹) به نقل از کتاب «صریح الملک» عنوان کرده‌است، بخش‌های مختف بقعه شیخ صفی الدین عبارت‌اند از:

۱. حرم و دارالحفاظ

۲. مقبره شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ

۳. ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث که از آثار دوران شاه اسماعیل اول بوده و در دو جانب غربی و شرقی « مقبره‌های مسقفی » از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته‌است.

۴. چله‌خانه‌های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی الدین بوده‌است.

۵. مقبره مادر شاه طهماسب

۶. مقصوره‌ای در برابر ایوان دارالحدیث

۷. محوطه شهید گاه در شمال گنبد دارالحدیث

۸. محل جلوس شیخ صدرالدین موسی

۹. حجره‌ها که از چهل عدد بیشتر بوده

۱۰. صفه مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی

۱۱. نانوا خانه یا آشپزخانه

۱۲. آشپزخانه و دیگ خانه و حجره‌های متعلق به آن و ایاغ خانه

۱۳. حجره رو به مزار شیخ صفی الدین که آرامگاه مشایخ صوفیه بوده‌است.

۱۴. شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرنی‌ها

۱۵. خونچه خانه و انبار با حجره‌های فوقانی و تحتانی

۱۶. دفترخانه شامل دهلیز و خانه و محوطه‌ای میان شربت خانه و خونچه خانه

۱۷. نقاره خانه که زیر سقف آن سقاخانه بوده و در پشت آن حمام و برخی خانه‌های متعلقه قرار دارد.

۱۸. هیمه خانه و زمینی در اطراف آن

۱۹. فضای بیرون در آستانه که در مقابل آن کوچه و دکانها قرار داشت