عشایر شاهسون

عشایر شاهسون

کوچ نشینی  یک نوع حیات بشری است که پس از یکجا نشینی پدیده آمده است و قدمت آن به ۱۲هزار سال پیش بر می گردد و تاریخچه عشایر شاهسون نیز به طوایف و ترکمانان وابسته به ترک های غز  که از گذشته های دور در نواحی شرق دریای  خزر زندگی چادر نشینی و شبانکاره داشته اند ارتباط پیدا می کند که در حدود ۱۰۰۰ سال قبل به خراسان عزیمت و پس از شورش و طغیان برعلیه محمد غزنوی به دشتها و دامنه های کوه سبلان رهسپار و برخی در اردبیل و عده ای در دشت مغان به زندگی مشغول شده اند و از همین زمان  زبان ترکی بین اهالی و ساکنین آذربایجان رواج یافته  که امروزه آن را زبان آذری می نامند .

جمعیت
جمعیت عشایر استان از دو ایل بزرگ به نام ایل شاهسون با ۸/۹۳ درصد  و ایل قره داغ با ۷/۲ درصد جمعیت و دو طایفه مستقل شاطرانلو با ۹/۲ درصد و طایفه مستقل فولاد لو یا ۶/۰ درصد جمعیت از ۱۰۷۷۸ خانوار و ۷۲۲۱۳ نفر جمعیت که ۳۷۳۲۴ نفر یعنی ۵۲ درصد مرد و ۳۴۸۸۹ یعنی ۴۸ درصد زن هستند تشکیل شده است این تعداد عشایر در ۵۷۲ قشلاق ، ۷ زیست بوم ، ۵۳ کانون توسعه و ۱۵۲۷ اوبه  زندگی می کنند و در مجموع عشایر استان از ۴۵ طایفه تشکیل شده است . از نظر مقایسه با عشایر استان ۲/۶ درصد جمعیت استان و در کل ۶/۵ درصد جمعیت عشایری کشور را تشکیل می دهد .

وضعیت اقتصادی عشایر شاهسون :
دشت حاصلخیز مغان در جلگه گسترده اردبیل و متاثر از آب و هوا و شرایط اقلیمی سبلان از پر محصول ترین نقاط کشور بوده و عشایر را در فصول پاییز و زمستان ، به عبارتی دوره قشلاقی را به خود اختصاص داده است . شغل اصلی و درآمد عمده عشایر در استان اردبیل دامداری است و زراعت ، باغداری ، صنایع دستی در درجه های بعدی اهمیت قرار دارند . کوچ یکی از ضروریات لازم زندگی عشایر است که به دو صورت شامل کوچ عمودی و کوچ افقی است که در استان اردبیل کوچ از نوع عمودی بوده و از کمترین ارتفاع (۵مترازسطح دریا) شروع و تا ارتفاع ۴۵۰۰ متری ادامه داشته و طول این کوچ به بیش از ۴۰۰ کیلومتر ادامه پیدا می کند . که شامل کوچ بهاره و کوچ پاییز است . کوچ بهاره معمولا براساس عرف و عادت محلی از ۴۵ روز بعد عید شروع و به مدت ۱۵ الی ۲۰ روز طول می کشد و کوچ پاییز که از اواسط یا اواخر شهریور ماه شروع و به مدت ۴۰ الی ۴۵ روز طول می کشد البته ذکر این نکته ضروری است که زمان شروع کوچ بهاره و پاییزه و مدت اطراق در مراتع می یابند تابع شرایط اقلیمی و آب و هوایی است که این امر می تواند مدت کوچ را اندکی تغییر دهد .

تاریخچه عشایر شاهسون
شاهسونها گروههایی از طوایف ترک ایران هستند که از سوی شاه  عباس اول سازماندهی شده اند تا موقعیت طوایف ترک قزلباش را احراز کنند . نادرشاه افشار برخی از این طوایف را تحت رهبری فردی به نام بدرخان از طایفه ساریخان بیگلو متحد کرد . در قرن هجدهم در اثر رقابت داخلی در خانواده بدر خان شاهسون به دو کنفدراسیون تقسیم شد که از آن زمان به بعد به نام شاهسونهای اردبیل و مشکین شهر نامیده می شود .
در اویل قرن نوزدهم میلادی هرکدام از کنفدراسیونهای دو گانه که ال خوانده می شد به وسیله یکی ار اعقاب بدرخان با لقب ال بیگی رهبری می شد .
در دوران حکومت قاجار فعالیتهای زیادی در قلمرو شاهسونان به وقوع پیوست به خصوص در زمان فتحعلی شاه با عقد قرارداد گلستان بین ایران و  روس ، روسها در منطقه تالش و بخشهای شمالی مغان ساکن شدند و این امر باعث تهدید سرزمینهای قشلاقی شاهسونان گردید و بر اساس معاهده ترکمنچای مرزهای ایران از سمت شمال محدود به شکل هروی در آمد در نتیجه قسمت بزرگی از منطقه قشلاقی ایل شاهسون از دست رفت در دوره رضاخان پهلوی عشایر شاهسون به یک سیاست اجباری اسکان عشایر لطمات فراوانی از جهت ساختار اجتماعی – سیاسی و تولیدی متحمل شده و سیاست اجباری که در قلمرو شاهسون ها نیز به نخنه قاپو بودن بود . هویت ایلی شاهسونها را در نابودی کامل قرار داد . بعد از سقوط رضاخان ، محمدرضا پهلوی سیاستهای پدری را به شکلی دیگر با زیرکشت بردن اراضی واقعی آنها و دریغ حمایتهای دولت از شاهسونها ادامه داد . بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سازمان امور عشایر متولی عشایر استان شده و با حمایت های خود و تشکیل شرکتهای تعاونی عشایری در جهت بهبود وضع زندگی آنها گام برداشت .
معیشت
معیشت عشایر ایل شاهسون صرفا از طریق دامداری با استفاده از مراتع ییلاقی و قشلاقی صورت می گیرد . گوسفند نژاد مغانی ترکیب اصلی دام آنها را تشکیل می دهد . تولید شیر و فرآورده های لبنی و صنایع دستی نیز در تامین بخشی از درآمد آنها نقش ایفا می کند .

وضعیت دام و تولیدات :
شواهد تاریخی گویای این مطلب است که عشایر شاهسون اردبیل دومین و به قولی سومین ایل بزرگ کشور بوده و بهترین نژاد گوسفند موجود در کشور به نام نژاد مغانی را که از نظر گوشت ، شیر ، پشم ، حائز اهمیت است ، را در دل خود جای داده است و از نظر جمعیت دام ، عشایر استان بیش از ۳/۲ میلیون واحد دامی داشته که از نظر متوسط تعداد دام هر خانوار در رتبه سوم کشوری قرار دارد که این تعداد دام در ۶۷۰ هزار هکتار مراتع که ۲/۵۸ درصد مراتع استان را شامل می شود به تعلیف مشغول هستند . عشایر استان در حال حاضر با داشتن ۴۰ درصد دام استان و حدود ۱۰درصد دام عشایری کشور سالیانه با تولید ۸۰هزارتن شیر ، ۱۰هزارتن گوشت ، ۱۶۰۰ تن پشم یکی از تولید کنندگان عمده محصولات پروتئنی کشور و منطقه هستند و حدود ۲۵ الی ۳۰ درصد مواد پروتئینی مورد نیاز استان اردبیل و استانهای همجوار را تامین می نمایند که ارزش تقریبی تولیدات آنها ۶۴۰ میلیارد در سال برآورد شده است که سهم هر خانوار عشایری حدود ۶۰ میلیون ریال می باشد .

مسکن
مسکن اصلی ایل شاهسون آلاچیق می باشد که دارای سازه ای چوبی متشکل از ۳۲ یا ۲۸ یا ۲۴ چوب صیقل یافته به نام چو بوغ  ، با مرکزیت اتصال قسمت فوقانی این چوبوغها به نیم کره گنبدی شکل چوبی به نام چنبره می باشد . پوشش خارجی آن توسط نمد سفید تهیه شده از پشم حلاجی شده گوسفندان و با فرمول خاص خود آراسته می شود . پوشش خارجی و ظاهری ( نمد ) آن توسط مردان ایل شاهسون به قطعاتی منظم به نام ترک بریده شده و بعد متناوب با اندازه و شکل مورد نظر دوخته می شود که از ۵ قسمت اصلی یانلیق در طرفین ، دالیق ، تپه لیک و قاپی لیق تشکیل شده است . آلاچیق محل اصلی زندگی و پذیرایی از مهمانان در جشنها و مراسم می باشد . سمت درونی آن را به وسیله دستبافهای  خود پوشانده و یا می آرایند . نوع دیگر مسکن ایل شاهسون کومه است ، مسکنی طوسی و به شکل دالان که با استفاده از چوبوغهای جنگلی عمدتا بدون تلاش و صیقل و همچنین نمدهای مستعمل برای پوشش ظاهری آن می باشد . کومه اغلب به عنوان مطبخ و محل استحصال لبنیات و انجام کارهای زنان عشایراست . دربرخی موارد افراد کم بضاعت از آن به عنوان محل زندگی ، استراحت و انجام کارهای خود نیز استفاده می کنند .

پوشاک شاهسونها
در دوره معاصر پوشاک مردان و زنان شاهسون همانند پوشاک یکجا نشینان روستائی منطقه مشگین شهر ، مغان و ارسباران بوده و هرگونه تغییر و تحول که در نوع و شکل لباس روستائیان به وجود آمده است دامنه تغییرات آن به تدریج شکل ، ترکیب و نوع لباس شاهسون ها را نیز در برگرفته است . به طوریکه در اوایل صده شمسی معصر ، مردان منطقه نسز دارای لباس به خصوصی بوده اند که امروز حتی در دورافتاده ترین نقطه آذربایجان نیز هیچ اثری از آن پوشش مشاهده نمی شود . در حال حاضر پوشاک مردان شاهسون نیز همانند لباس مردان روستایی و شهری بوده و اگرچه بنا به مقتضیات شغلی ، شیوه معیشت و عادات و سلیقه ، پوشاک آنها رنگ و جلای لباس مردان شهری را ندارند ، ولی ترکیب لباس در تابستان یا زمستان یا انواع کلاه و کفش مورد استفاده با اندک تفاوتی در نوع جنس آنها ، با هم یکی هستند . با این وجود زنان شاهسون تا حدودی بافت سنتی پوشاک خود را حفظ کرده اند و حتی در مواردی نیز هیچ الگو یا ترکیب جدیدی را در بافت سنتی لباس خود راه نداده اند .
پوشاک بانوان شاهسون ۹ تکه است که عبارتند از : ۱ – کوینک  ۲ – تومان ۳ – یایلیق(روسری) ۴ – آلین یایلیق ۵ – آرخچن   ( عرقچین) ۶ – یل ( نیم تنه ساده ای است که زمستانها روی جلیقه پوشیده می شود ) ۷ – جلقا ( جلیقه بی آستین ) ۸ – جوراب   ۹ – باشماق ( کفش ) .

موسیقی
موسیقی متداول در میان ایل شاهسون موسیقی عاشیقی است . عاشیقیها راوی فرهنگ شفاهی ، تاریخ و بیانگر حماسه ها ، رزمها و رویدادهای مهم تاریخی ایل در منطقه آذربایجان می باشند . اشعار عاشیق ها هجائی است و از روی تعداد هجاها و مفهوم نامگذاری شده است . از مشهورترین اشعار و نوع موسیقی آن می توان ازگرایلی ، قوشی ، تجنیسی ، بایاتی، باغلاما، دیوانی ، خلق ماهنئسی و غیره را می توان نام برد . انواع دیگر موسیقی را دراین میان می توان در جشنها و سرودهای ملی و مذهبی ، عروسی ها ، نعزیه و لالایی های مادرانو یا نی لبک ( توتک) چوپان شنید .

صنایع دستی
صنایع دستی ایل شاهسون از چنان غنای فرهنگی و تمدن در ابعاد مختلف آن برخورداراست که هر قطعه از آن به تنهایی می تواند حاوی و معرف بسیاری از آثار تمدن آن منطقه باشد . صنایع دستی عشایر شاهسون از مواد اولیه عمدتا وابسته به دامهای عشایر می باشند . از مهمترین صنایع دستی رایج در مناطق عشایر می توان به ورنی، جاجیم ، گلیم ، فرش ، جوال ، خورجین ، قالی ، قالیچه ، دستکش ، شال گردن ، کلاه ، توبره ، جوراب ، زیلو ، گیوه ، پاپوش ، نمد و غیره ، اشاره نمود .

لیست طوایف عشایر استان ( ایل شاهسون )
طایفه های :  اجیرلو ، آرالو ، اودولو، ایواتلو، بالابیگلو، بیگ باغلو، بیگ دیلو، تلکه ، جعفر قلی خانلو، جعفرلو، جلودارلو، جهان خانیم لو ، حاجی خواجه لو ، حسین حاجی لو ، حسین کلو ، خامسلو ، خلیفه لو ، دمیر چی لو ، رضا بگلو ساربانلار، ساری خان بیگلو، ساری خانلو، ساری نصیر لو ، سید لر، شاه علی بیگلو، طالش میکائیلو، عربلو، علی بابالو، عیسی لو ، قره لر جبدرق ، قره لرخیاو ، قوتلار، قوجه بیگلو، کلاش، کورعباس لو ، گبلو، گیگلو، لاهرود، مرادلو، مستعلی بیگلو، مغانلو، هومون لو، یکلو .

طایفه های مستقل خلخال
طایفه های : بلوکانلو ، مصطفالو،خارتانلو،ایواوغلو،فولادلو،شاطرانل