قالی شیخ صفی
قالی شیخ صفی
محل بافت: شامل غربی ایران، فرش اردبیل یا کاشان – ۹۰۹ شمسی موزه ویکتوریا و آلبرت ـ لندن
اندازه: ۱۱۵۲ × ۵۳۴
گره فارسی: ۵۰۰ و ۵۱۷ گره در متر مربع
۶۹ گره در ۱۰ سانتیمتر عرض
۷۵ گره در ۱۰ سانتیمتر طول
تار: ابریشم طبیعی زرد رنگ
پود: ابریشم طبیعی زرد رنگ دولا
پرز: پشم
این قالی مشهور از این جهت قالی اردبیبل نامیده می شود که از مسجدی واقع در اردبیل محلی که در آن شاه اسماعیل و نیای او شیخ صفی الدین (که سلسله صفویه نام خود را از او گرفته) مدفون شده‌اند، به دست آمده است. این قالی (بنا به توصیه ویلیام موریس) از شرکت وینسنت رابینشون خریداری شد، که شرکت مزبور آن را از شرکت زیگار واقع در تبریز خریده بود . این شرکت این قالی را به مبلغ ۲۰۰۰ لیره استرلینگ به موزه ویکتوریا و آلبرت لندن فروخته است مطلع یکی از غزلهای حافظ در این فرش بافته شده است:
جز آستان توام در جهان پناهی نیست
سر مرا بجز این در حواله گاهی نیست
عمل بنده درگاه مقصود کاشانی، سنه ۹۴۶
قالی اردبیل از نظر طرح و بافت یکی از نفیس ترین و مشهورترین قالیهای جهان است. از لحاظ تاریخی نیز سند و مدرک مهمی محسوب می‌شود. زیرا دارای تاریخ و امضاء است. و از این رو، هسته مرکزی گروه قالیهای ترنج دار با سبک مشابه است که با اطمینان کامل می‌توان آن را متعلق به اواسط قرن شانزدهم دانست، چه قالی در سال ۱۵۳۹ میلادی (۹۴۶ هجری)، یعنی سیزدهمین سال سلطنت پنجاه و دو ساله شاه طهماسب بافته شده است.
تار و پود این قالی از ابریشم است و گره آن گره فارسی است و در هر اینج مربع تقریباً ۱۹×۱۷ گره دارد. این فرش که مدت سه سال و نیم کار بافت آن طول کشیده است ۱۱۵۲ سانتی متر طول و ۵۳۴ سانتی متر عرض دارد
طرح و بافت این فرش قابل تحسین است. شانزده کلاله بیضی شکل و دو قندیل آویخته از دو طرف که از نقش یک ترنج شانزده پر منشعب می شود، این تصور را بر می‌انگیزد که طراح می‌خواسته گنبد مدوری را که دو قندیل طلا از آن آویزان است نشان دهد، طبق معمول ، یک چهارم ترنج در چهار گوشه قالی تکرار شده است که قاعده‌ای موزون و مطبوع است.
حاشیه اصلی قالی با نقش قابهای یک در میان کشیده و گرد و زینت شده دارای دو حاشیه باریک است که نگاره‌های مارپیچ (زنجیره‌ای) در آنها با استادی و مهارت کامل بافته شده است. این طرح بسیار مشهور است و به عنوان نخستین نمونه این سبک مکرر در مکرر در کشورهای مختلف جهان مورد استفاده قرار گرفته است.
زمینه فرش به رنگ آبی سیر است و تمامی آن با گلهای بسیار شکیل و ظریف تزئین شده است. در داخل حاشیه بزرگ که با سه نوار حاشیه‌ای باریک محصور شده نقش کتیبه‌ها و گلوله‌هائی به صورت یک در میان دیده می‌شود.
ترنج طلائی رنگ فرش تاریخی اردبیل پوشیده شده که از ترکه‌های ظریف اسلیمی که با ۱۶ کلاله جانبی محصور شده است. این ترکیب جالب در متن به رنگ سورمه‌ای مملو از شاخهای گل اناری که در جرگه طراحان نقش قالی به نام گلهای عباسی معروفیت دارند جای گرفته است.
روایات چنین است که این قالی برای آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی جد خاندان صفویه بافته شده است. اما در این مورد بین محققین اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد، عده‌ای از آنان انتساب این قالی را به مقبره مزبور به دلایل متعددی مردود می‌دانند.
در مورد محل بافت این فرش نیز در بین اهل فن اختلاف است. عده‌ای بافت آن را در تبریز می‌دانند، برخی در قزوین و بالاخره عده زیادتری آن را کار بافندگان کاشان که در کار بافت فرشهای ابریشمی و نفیس مهارت و سابثقه زیادی داشه‌اند دانسته و شاهد این مدعا را نیز اهلیت کاشی بافنده و نوع گرههای فرش (گرههای فارسی) می‌آورند.
نمونه دیگری مشابه با این قالی که بافت ظریفتری داشته و فقط شامل قسمت بزرگی از زمینه فرش می‌باشد نیز در موزه «لوس آنجلس» در کالیفرنیا نگهداری می‌شود.
در سال ۱۳۱۴ شمسی کپیه‌ای از طرح ان قالی با اندازه‌های کوچکتر (۴۰۷×۶۲۸ سانتیمتر) برای باشگاه افسران تهران در کارگاه قالی بافی «عمواوغلی» مشهد بافته شد.