مرثیه‌سرای و مداحان در اردبیل
مرثیه‌سرای و مداحان در اردبیل
شاعران مرثیه‌سرای و مداحان اردبیلی قرن‌هاست که با سروده‌ها و نوای توحیدی خود خاطره عاشورا را زنده نگهداشته‌اند و صحنه‌هایی از این حماسه و دیگر مناقب و مصایب ائمه اطهار (ع) را در اذهان به تصویر کشیده‌اند .به‌نوشته مورخان معتبر ، مردم اردبیل به عنوان یکی از پیشگامان پذیرش دین اسلام ، به خاندان عصمت و طهارت (ع) عشق ورزیده و ادیبان خوش قریحه منطقه از آن زمان مصایب چهارده معصوم (ع) را به نظم و نثر کشیده‌اند.
به‌دلیل از بین رفتن اسناد و مدارک ، اولین شاعر مرثیه‌سرای اردبیلی را نمی‌توان شناسایی کرد اما به نوشته برخی تذکره نامه‌ها در عصر صفویه شاعران مرثیه پرداز فراوانی از این دیار بر ادبیات عاشورا گام نهاده‌اند .شهر اردبیل نزدیک به ۲۰۰سال مرکز تجمع و حضور عارفان و شاعران پرآوازه بوده و به همین دلیل دارالارشاد و زمانی هم دارالامان لقب گرفته است.
زبان ترکی دارای ویژگی خاصی برای سرودن حماسه‌های عاشورایی است که سایر زبان‌ها فاقد این قابلیت می‌باشند . گذر زمان و نفوذ فرهنگ‌های بیگانه نیز نتوانسته است قلم‌های مرثیه‌پردازان اردبیلی را از نوشتن بازداشته و یا نوای روحبخش عندلیبان را در حنجره‌های آنان حبس کند.
اشعار مرثیه سرایان به‌نام اردبیلی که با هنرنمایی مداحان اهل بیت به شکلی دلپذیر و تاثیر گذار ارایه می‌گردد نقش به‌سزایی در رونق عزاداری‌های محرم در مناطق آذری‌نشین و سایر نقاط کشور دارد. در مرثیه‌های شاعران اردبیلی به واقعه بزرگ کربلا از زاویه‌های گوناگون پرداخت شده و در آن‌ها حماسه بزرگ پدید آورندگان عاشورا ، مظلومیت اهل بیت و قساوت یزید و یزیدیان به زیبایی هر چه تمام عرضه شده است.
شاعران مرثیه‌سرای و مداحان اردبیلی
صاحبنظران می‌گویند: مرکزیت اردبیل به عنوان خاستگاه مذهب تشیع در دوران حکومت صفویه باعث گرایش شاعران و عندلیبان به اهل بیت (ع) شده است. مرثیه سرایان فراوانی از جمله بیضا ، دلخون ، ثابت ، ناصر ، عاصم ، مطلع ، ناطق ، انور ، غمگین ، سیدحکاک ، بختیاری ، جلیلی‌وند ، صدرالممالی ، یحیوی و منزوی در این شهر می‌زیسته‌اند که اکنون فقط آثار ارزشمندی از آنان به یادگار مانده است.
شاعران مرثیه سرای اردبیل معتقدند که شاعران غیر مرثیه پرداز نیز دست کم باید در سروده‌های خود نیم‌نگاهی به شور و حال سالار شهیدان داشته باشند. شاعران نوحه پرداز متوفی اردبیلی از شنیده‌های خود در منابر علما و نیز مطالعه کتاب‌هایی چون مقاتل ، تاریخ اسلام و وقایع کربلا در سرودن اشعار حماسی استفاده می‌کردند.
از شاعران پرآوازه اردبیلی مرحوم عباسقلی یحیوی است که قلم توانایش ۶۵ سال درباره حماسه عاشورا نوشته است. از این شاعر ملقب به تاج‌الشعرا ده‌ها اثر ارزشمند از جمله بساط کربلا ، اسرار عاشورا ، پرچم عزا و آخرین آثار به یادگار مانده است. ادیبان صاحب نظر از وی به عنوان استاد مسلم تجسم در به تصویر کشیدن وقایع کربلا و مصائب ائمه اطهار (ع) یاد می‌کنند. اغلب منظومه‌های تاج‌الشعرا دارای آهنگی حماسی هستند بطوریکه خوانندگان و یا شنوندگان ، خود را در قلب واقعه احساس می‌کنند.
اصغر شاهی ، منعم ، محمد تقایی ، هادی ، غفاری ، معزی ، شفیع تفاخری ، صبا ، صنعا ، حسین بختیاری ، عاصم کفاش اردبیلی ، میرعلی عابدیان ، یوسف معماری ، شفیع خلیل زاده ، آذراوغلی ، مجرد ، راثی ، ناصر آزاد ، ایلچی و سید تقی سیفی در این زمینه قلم فرسایی می‌کنند. سروده‌های مرثیه سرایان اردبیلی همواره با صوت دلپذیر و خاطره‌انگیز مداحان اهل بیت (ع) زینت بخش مجالس و آیین‌های عزاداری و یا مولودی خوانی است.
نوای توحیدی مداحان و موذنان اردبیلی پس‌از گذشت قرن‌ها هنوز از حنجره آنان برخاسته و دل میلیون‌ها مسلمان را با نور الهی و هاله ائمه اطهار(ع) تابناک می‌کند. صدها نفر در منطقه اردبیل به حرفه مداحی و نوحه‌خوانی اشتغال دارند و هر محله یک و یا دو نوحه‌خوان برای استفاده در ایام عزاداری ائمه اطهار (ع) و آیین‌های ترحیم ساکنان محله دارند.
می‌گویند : مرحوم شیخ فرج ، پدر مرحوم شیخ عبدالکریم موذن زاده اردبیلی قدیمی‌ترین اذان گویی است که اطلاعات مختصری از وی موجود می‌باشد. به‌گفته سال‌خوردگان اردبیلی صدای اذان او را ساکنان روستاهای واقع در حاشیه سه فرسنگی اردبیل سحرگاهان از بام مسجد زینال این شهر می‌شنیده‌اند.
صدای گیرا در خانواده مرحوم شیخ فرج اردبیلی موروثی بوده و فرزندان و نوادگان او نیز این موهبت بزرگ الهی را به یادگار برده‌اند. شیخ عبدالکریم فرزند شیخ فرج نخستین موذن در ایران است که نوای اذان دلنشین او شهرت جهانی دارد.
شیخ عبدالکریم موذن زاده اردبیلی در سال ۱۲۷۳شمسی در محله تازه شهر اردبیل چشم به جهان گشود و تا سال ۱۳۲۱شمسی نوای توحیدی او از مناره مسجد میرزا علی‌اکبر اردبیل به گوش می‌رسید. از دیگر مداحان مشهور اهل بیت (ع) در شهرستان اردبیل می‌توان به سلیم موذن زاده اردبیلی ، محمدباقر تمدنی ، اکبر ساجدی ، سید محمد عاملی ، حاجی غلام ترابی مشهور به غلام قنبر ، حاجی حسینقلی ، شهروز حبیبی و محمد پناهنده و منصوری اشاره کرد.
سلیم موذن زاده اردبیلی با سابقه‌ترین و مشهورترین مداح این خطه است که نوای توحیدی و روحبخش او پس از گذشت بیش از نیم قرن هنوز از حنجره جادویی‌اش گوش و دل عاشقان ائمه اطهار (ع) را نوازش می‌دهد. اعجاب و توانایی بی‌وصف او در اجرای برنامه‌های متنوع مداحی ، نوحه‌خوانی و مولودخوانی از دوران نوجوانی وی را در ردیف یکی از مطرح‌ترین مداحان جهان قرار داده است.
بطور مسلم صدای گیرا در خانواده موذن زاده اردبیلی موروثی بوده و همه فرزندان و نوادگان مرحوم شیخ فرج این موهبت الهی را از او به یادگار برده‌اند. شیخ فرج ، پدر بزرگ سلیم موذن زاده اردبیلی است و قدیمی‌ترین اذان گویی بوده است که اطلاعات مختصری از او موجود می‌باشد.
از آنجایی که شیخ عبدالکریم فرزند شادوران شیخ فرج عشق موذنی داشته است سحرگاه به پشت بام منزل واقع در خیابان عین‌الدوله رفته و ندای توحیدی اذان را سر می‌دهد. امام جماعت وقت مسجد سلطانی (امام فعلی) صدای اذان او را از دور شنیده و قبل از ظهر سراغ او را از تمام خانه‌های اطراف می‌گیرد.
به او می‌گویند که شیخی از اردبیل آمده و میهمان خانه مطلب بلوری است و با درخواست امام جماعت ، ظهر همان روز شیخ عبدالکریم در پشت بلندگوی مسجد قرار گرفته و نوای ملکوتی اشهدان لااله‌الاالله را به گوش مردم می‌رساند. او پس از بازگشت از زیارت مشهد مقدس در تهران ماندگار شده و موذن مسجد سلطانی می‌شود بطوریکه تا سال ۱۳۲۹خورشیدی که دارفانی را وداع گفت صدای اذان وی روزی سه بار از رادیو واقع در میدان ارک تهران پخش می‌شده است