مشکین شهر
شهرستان مشکین شهر
شهرستان مشکین شهر (مشگین شهر) یکی از زیباترین و با صفاترین شهرهای استان اردبیل است. این شهرستان در ۹۰ کیلومتری غرب شهرستان اردبیل واقع شده و به جهت واقع شدن در دامنه پر برکت و حاصل خیز سبلان، از طبیعتی زیبا و دلنشین و آب و هوایی خنک و آب های معدنی فراوان برخوردار است.
مشکین شهر سرزمینی است که در بین کانون های تمدنی باستان قرار داشته و به سبب موقعیت جغرافیایی آن، ارتباط با مراکز مهمی همچون قفقاز و آناتولی و تبادلات فرهنگی با آنها، تاریخ جایگاهی ممتاز به آن بخشیده است.
بر اساس آمار کلی در شهرستان مشکین شهر بیش از ۶۰۰ اثر یادمانی و تاریخی برآورد شده است. آثار باستانی مشکین شهر در طیف وسیعی از ابنیه، محوطه تاریخی، قلعه، گورستان و تپه های باستانی دسته بندی می شود که تعدادی از این آثار ارزشمند در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند. از جمله نمونه های این یادمان ها که بخش مهمی از هویت تاریخی و باستانی شهرستان مشکین شهر را تشکیل می دهد ذیلا اشاره می شود:
مقبره شیخ حیدر متعلق به قرن هفتم هجری
قلعه و محوطه تاریخی شهر یئری در روستای پیرازمیان
قلعه تاریخی ارشق
دیو قلعه سی
قلعه کهنه
قلعه قهقهه
قلعه بربر
قلعه ایلانلی داغ
قبرستان تاریخی اونار
قبرستان تاریخی ارباب کندی
حمام عدل
سنگ نوشته های تاریخی
سنگ افراشت های مکتب اوشاقلاری در شهریری روستای پیرازمیان
غارهای مساکن اولیه لاهرود
پل تاریخی دوجاق
قبرستان تاریخی تنگ
آثار انسان های ماقبل تاریخ
کاروانسرای قانلی بولاغ یا سرباز وطن
کاروانسرای رضی
تپه های تاریخی
سنگ افراشته های اُنار
مقبره امامزاده سید سلیمان فخر آباد
مقبره سید جعفر در اُنار
چنار کهنسال اُنار
مقبره شیخ حیدر – مشکین شهر
چشمه های این شهرستان نیز یکی دیگر از جاذبه های دیدنی آن محسوب می گردد که از آن میان می توان به چشمه های زیر اشاره نمود:
چشمه قیزجه مشکین شهر
چشمه آبگرم قوتورسوئی لا هرود
چشمه ایلا ندو
چشمه آبگرم شابیل
چشمه دوبدو (دودو)
چشمه آبگرم موئیل
چشمه قوتورسوئی موئیل
چشمه آق سو مشکین شهر
چشمه ملک سوئی
وجه تسمیه
نام قدیمی و اصلی این شهر خیاو است.
شهر خیاو در دوره‌هایی در تاریخ اسلام، میمند نام داشته. در روزگار سلجوقیان و اتابکان آذربایجان آن را وراوی می‌نامیدند. در سال ۶۰۵/۱۲۰۹م که گرجستان این بخش از ایران را تصرف کرده‌بود یکی از امیران گرجی به نام بیشگین، این شهر را به نام خود نام‌گذاری کرد. این نام بعدها توسط مردم محل به صورت میشکین تلفظ شد. در دوره حکومت رضاشاه، در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، به فرمان وی نام خیاو به مشکین‌شهر تغییر یافت. ریزآبه‌های سبلان (ساوالان) به سوی خیاو می‌آیند و این منطقه سفره‌های زیرزمینی خوبی دارد. واژه خیاو در زبان‌های ایرانی حالت محل پرآب و پردرخت و محل گذر از میان آب و درخت را تداعی می‌کند . رودخانهٔ مشکین‌شهر که امروزه قره‌سو نام دارد نیز در قدیم اندرآب نام داشته.
در گذر تاریخ
در پیرامون مشکین‌شهر سنگ‌نبشته‌ای منسوب به شاپور دوم ساسانی وجود دارد. سنگ‌نبشته مشکین‌شهر در ۱۵۰ متری غرب کهنه قلعه در کمرکش ارتفاع غربی درهٔ نوروز یاماجی در درون باغ نوروز قرار دارد. این سنگ‌نبشته امروزه به خاطر ویرانگری گنج‌جویان تقریباً از میان رفته‌است ولی نوشته‌های آن بررسی و ترجمه شده‌است. مضمون این نوشته در مورد فرمان و تاریخ ساخت قلعه‌کهنه‌است که به فرمان نرسه‌هرمزد نوشته شده‌است.
سکه‌های به دست آمده از منطقه، متعلق به چند دوره تاریخی بیشتر مربوط به زمان اتابکان آذربایجان است. نخستین سکه‌ای که تازیان در آران زده‌اند، متعلق به سال ۹۰ هجری است.
حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری خیاو را اینگونه ذکر کرده است: خیاو قصبه‌ای است در قیلی کوه سبلان افتاده است و چون سبلان در شمال اوست هوایش رو به گرمی مایل است. آبش از کوه جاری است. باغستان اندک دارد حاصلش غله بیشتر بوده، مردمش اکثراً موزه دوز و چوخاگر هستند حقوق دیوانی اش دو هزار دینار است.
خیاو در دوره صفویه گرفته به گونه‌ای که ، یکی از اولاد شیخ صفی شیخ حیدر حاکم و والی منطقه مشگین و برزند مغان در یکی از دره‌ها به دست مردی به اسم شیروان شاه قره‌باغی کشته شد.
در زمان ناصرالدین شاه، حاکمی به نام حسنعلی خان وارد مشگین‌شهر شد و به شرارت‌ها پایان داد. با آغاز مبارزات مردم در راه کسب مشروطیت، روسیه تزاری هرج و مرج طایفه‌های شاهسون را به صلاح و صرفه خود ندید و به درخواست حکومت استبدادی وقت، در صدد سرکوب طایفه‌های یاغی و عصیانگر شاهسون برآمد. چهار لشگر روسی از چهار طرف به سوی خیاو حرکت کردند. ژنرال مدداوف از اردبیل و دالماچوف از تبریز، طوایف شاهسون را محاصره و پس از زد و خوردهای شدید، آنها را وادار به تسلیم کردند. سپس همه دارایی شاهسون‌ها تقسیم شد. این سال را ایلات ، مبدأ و مأخذ تاریخی قرار میدهند که در میان آواره‌ها و چادرنشین‌ها به بولگی ایلی یا سال تقسیم مشهور است.
بر اساس آمار کلی تا سال ۱۳۹۲ در شهرستان مشگین شهر بیش از ۶۰۰ اثر یادمانی و تاریخی به ثبت رسیده است.
در مشروطیت
از مبارزان معروف راه مشروطیت ایران در خیاو، می توان به ملا امام وردی اشاره کرد که به دار آویخته شد.او با جلوگیری از یورش طوایفی از عشایر شاهسون از غارت شهر های همجوار نقش بسیار مهمی در پیروزی و به ثمر رساندن نهضت قیام مشروطیت ایفا کرد. او که با سران مشروطه اردبیل ارتباط تنگاتنگ داشته در جریان بازگشت از جلسه سران مشروطه به مشکین, شبانه به وسیله مزدوران حاکم وقت , به نام امیر معزز دستگیر و به تبریز انتقال یافته و در پشت نارین قلعه بدار آویخته گردید.
صنایع دستی
در شهرستان مشکین شهر هنرهای دستی دارای قدمت و اصالت قابل توجهی بوده است. بیشتر صنایع دستی منطقه را بافته های داری تشکیل می دهند که از مهمترین این صنایع می توان به قالی بافی، گلیم بافی و جاجیم بافی اشاره نمود. علاوه بر این بافته ها ،سفالگری نیز از صنایع دستی این شهرستان محسوب می شود.
گردشگاه‌ها
سبلان ساوالان
پارک جنگلی مشکین‌شهر
شیروان دره‌سی
هوشنگ میدانی
شهر یئری ،قدمت ۸۰۰۰ ساله در محور اردبیل-مشگین شهر
قینرجه، ایلاندو، کهنه قالا
حتم مشه سی، جنگل طبیعی از درختان بلوط و فندق
قشلاق تنگ
موئیل
کپز
رود خانه قره سو
آثار باستانی و قلعه‌های تاریخی
سنگ نبشه ساسانی
مقبره شیخ حیدر
قلعه قهقهه
دیو قالاسی
قلعه بربر
کهنه قلعه
قیزقالاسی
غار های دو طبقه عصر حجر روستای بینه لر
قره قالا
آق قالا
مشاهیر
شیخ حیدر
سعدالدین وراوینی
مقصود اثنی عشری خیاوی (نویسنده و محقق)