مقبره شیخ جبرائیل کلخوران
مقبره شیخ جبرائیل کلخوران
آرامگاه شیخ امین الدین جبراییل پدر شیخ صفی الدین اردبیلی نیای پادشاهان صفوی در دو کیلومتری شمال شهر اردبیل در روستای شیخ کلخوران در بخش مرکزی شهر اردبیل واقع گردیده است. این آبادی، مقبره سید امین الدین شیخ جبرائیل – پدر شیخ صفی الدین اردبیلی- در محوطه وسیعی معروف به باغ شیخ به شکل چهار گوش بنا نهاده شده است و دارای رواق، ایوان و بخش اندرونی در دوحجره کوچک در دو سوی جنوبی بنای درونی می باشد.
می باشد. درب ورودی اصلی بنا از سوی شمال شرقی است و در جلوی درب ورودی ، یک ایوان به عرض ۳۰/۲ و طول ۲۰/۴ متر قرار دارد و در وسط آن عبارات “الله”، “محمد”، “یا علی مدد”، ودر طرفین آن با کاشی های کوچک فیروزه ای رنگ بیت زیر نوشته شده است:
مقبره شیخ جبرائیل کلخوران
“هر کسی کو به ادب دست برین درننهد بی شک از پای درآید به یقین سر بنهد”
دورتا دور رواق کاشی کاری شده به طوری که هر قسمت با یک نوع کاشی و نقش جداگانه زینت یافته ودر سقف رواق، گچبری زیبایی به طرز مقرنس ترتیب داده نقاشی ها به رنگ های طلایی و قهوه ای و نارنجی سیر و نقش درختان، گلها و پرندگان مختلف بر روی آن دیده می شود.
گنبد این بقعه، دوپوش است که پوشش زیرین با کاسه کاری های و مقرنس های گچی بسیار زیبا مزین گشته و به شیوه دوران صفویه رنگ آمیزی و نقاشی شده این مقرنس کاری ها احتمالاً در زمان شاه عباس اول دوباره تعمیر شده است. دور تا دور داخل بقعه با کاشی های گوناگون کاشی کاری شده و در ارتفاع تقریبی ۸۰/۱ متر از کف بقعه در بالای قسمت کاشی کاری شده به خط زیبایی از گفتار مولا علی و قرآن مجید جملات وآیاتی نوشته اند. بالای این کتیبه ها تا نزدیک سقف، گچ کاری شده و نقاشی های زیبایی با رنگ های مختلف کشیده شده است. نمای خارجی بقعه درسوی مشرق بنا هم دارای سه درب و چهار پنجره و سه ایوان و طاق نمای کوچک است که کاملاً با نمای دیوار خارجی غربی بقعه قرینه است و روی دیوار، نام “الله”، “محمد” و “علی” باکاشی فیروزه ای رنگ نوشته شده است
شکی نیست که هر یک از شهر های ایران بر اثر مقتضیات زمان و موقعیت مخصوص به خود، شهرت و اعتبار بدست آوردند. شهر کهنسال ما اردبیل بواسطه ی این که اقامتگاه شیخ صفی و اولاد این مرد بزرگ بوده و هم به علت ظهور سلسله صفویه مشهور شده است. غیر از اینها اردبیل قبل از حمله مغول، مرکز لشگری و کشوری آذربایجان بود و با اینکه مردم اردبیل پیش از شیخ صفی الدین و حتی در زمان وی نیز سنی و دارای مذهب و شاخه‌ای بودند ولی این شهر تاریخی پس از مرگ او و مخصوصاً در زمان شیخ جنید، جد شاه اسمعیل اول، در شمار شهرهای مقدسی مانند مکه و نجف و کربلا در آمده است. و نیز اردبیل، زمانی طولانی دارالامان بود زیرا بر در آرامگاه شیخ صفی و بقعه شیخ جبرائیل، زنجیرهای بزرگی از چپ و راست آویخته بودند که هر یک جنایتکار و محکومی که دستش به این زنجیرها می‌رسید و داخل یکی از بقاء فوق الذکر می شد از هر گونه گزند و آسیبی در امان می‌ماند و هیچ کس حتی شخص شاه نیز نمی‌توانست به جان وی قصدی داشته باشد. وجود آثار تاریخی و بقعه‌های شیخ صفی (که شرح آن در شماره ۱۱ مجله و زین هنر و مردم از نظر خوانندگان محترم گذشت )و شیخ امین الدین جبرائیل پدر شیخ صفی سبب شده همه ساله عده زیادی از جهان گردان و ایرانیان برای دیدن این دو بقعه تاریخی که شاهکار صنعت معماری و کاشیکاری معرق و گچبری است به اردبیل بشتابند. بقعه شیخ جبرائیل در عین حال که یک اثر بدیع هنری بسیار نفیس به شمار می رود، یک بقعه تاریخی است که نزدیک به سه قرن از عمر ساختمانی آن می‌گذرد. اینک به ذکر جزئیات بقعه تاریخی شیخ جبرائیل می‌پردازیم
بقعه شیخ جبرائیل – مقبره شیخ امین الدین جبرائیل پدر شیخ صفی الدین، در قریه کلخوران که در سه کیلو متری شمال اردبیل واقع شده متعلق به نیمه اول سده دهم هجری بوده و در تاریخ ۱۵ – –۱۰ ۱۳۱۰ تحت شماره ۶۵ جزو آثار ملی به ثبت رسیده است. بنای مقبره که در وسط محوطه ی وسیع و با صفایی که مشهور به باغ شیخ است واقع شده و تقریباً از لحاظ هندسی دارای شکل چهار ضلعی است که طول آن ۱۹ متر و عرض آن ۲۰ \ ۱۳ متر و از قسمتهای زیر تشکیل یافته است:
حیاط بقعه – ایوان جلو بنا – رواق – بنای اصلی بقعه – حجرات و غرفه‌ها
شرح کامل
الف – حیاط بقعه – حیاطی است چهار ضلعی، بشکل مستطیل که دارای دو در (ورودی و خروجی)بوده و در وسط آن بقعه شیخ جبرائیل قرار دارد که دارای خیابانهایی سنگفرش شده است به موازی دیوارها و برای عبور و مرور کشیده شده است و دارای باغچه های متعددیست که درختان میوه، فراوان دارد. سابقاً درهای حیاط دارای سردر های کاشی کاری شده بود، ولی بر اثر مرور زمان و ریزش برف و باران از بین رفته و فعلاً قسمتی جزیی از کاشیکاری های نفیس این سر‌درها که بصورت طاقها و مقرنس‌های گچی دیده می شود باقیمانده اند. در انتهای محوطه باغ شیخ، یعنی در محل در خروجی ، حجرات و ساختمانی آجری طاق بندی شده وجود دارند. هر یک از این ساختمانها دو طبقه بوده و دارای اطاقهای نسبتاً کوچک با پله کانها مار پیچی که اصول ساختمانی قدیم است به طبقه اول مربوط می شوند
این قسمت گویا برای نشیمن خادمین بقعه‌ی شیخ جبرائیل ساخته شده بود و اکنون در اختیار اداره ی فرهنگ شهرستان اردبیل قرار گرفته که از آن برای دبستان پسرانه دانش استفاده میشود. در محوطه ی باغ شیخ، که قسمتی از آن سابقاً قبرستان بوده غیر از مقبره شیخ سه مقبره‌ی مهم دیگر بشرح زیر وجود دارد:
۱ ـ در سمت شمال بقعه شیخ جبرائیل ، مقبره‌ی کوچکی است که روی سنگ قبر آن عبارت زیر نوشته شده است. هذا مرقد سید عوض الخواص بن سید فیروز شاه زرین تاج.
۲ ـ در طرف شمال غربی بقعه نیز مقبره کوچکی است با گنبد آجری ، که روی سنگ قبر آن نیز عبارت زیر نوشته شده است. هذا مرقد سید اعرابی.
۳ ـ در سمت جنوب بقعه، مقبره‌ی دیگریست منسوب به سید حمزه، جد دودمان صفوی، فرزند امام موسی کاظم علیه‌السلام.
ب ـ ایوان جلو بنا ـ به عرض ۵/۳ متر و طول ۵/۴ متر در سمت شمال بنا واقع شده و به اندازه ۷۰ سانتی متر (سه پله سنگی) از کف حیاط شیخ بلندتر است و در دو طرف در ورودی مشرف به رواق دو طاق‌نما از کاشیهای معرق سالم باقی مانده است و قسمتهای پایین دیوارهای آنها دارای کاشیکاری نفیسی است که وسط آنها گلدانهایی با گلهای کاشیکاری شده خودنمایی می‌کند و دارای در نقره‌ای گرانبهایی بوده که متأسفانه باقی نمانده و اکنون به جای آن در چوبی ساده‌ای کار گذاشته‌اند
ج ـ رواق
به طول ۸۵/۶ متر و عرض ۱۵/۴ متر، و دارای گچبریهای کنده کاری شده است. بنابه اظهار باستان شناسان، در دو نوع خود بی شک منحصر به فرد بوده است. این رواق دارای در چوبی است که از چوب گردو ساخته شده و کنده کاری شده و به داخل بقعه اصلی باز می شود. در این قسمت اخیراً در روزهای پنج شنبه مجالس وعظ از طرف ساکنین قریه کلخوران برگزار میشود. ناگفته نماند در اینجا دو غرفه کوچک در طرفین در ورود به بقعه قرار گرفته و پایین دیواره های این قسمت کاشی کاری منظم و نفیسی دارد که اخیراً از طرف اداره باستان شناسی به وسیله کارگران کاشی کار اصفهانی مرمت گردیده است.
هـ ـ حجرات
در هر گوشه بنای اصلی بقعه، حجراتی مخصوص سکونت کسانی که به زیارت مرقد شیخ از اکثر نقاط مختلف ایران، برای زیارت می آمدند بنا شده بود و یکی از این حجرات دارای ساختمانی بسیار مهم است که در سقف آن از نوع گچبریهای کنده کاری شده دیده می شود. نقوش آن قرمز متمایل به قهوه ای است. و کف آن تقریباً مربع شکل بوده و دارای دیواره‌هایی است که به طرز زیبایی کاشی کاری گردیده و در اطراف این قسمتها، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که بعضی از آنها خواناست
و ـ شرح داخل بقعه
صندوق چوبی ساده ای در وسط بقعه قرار دارد و پوشش داخلی گنبد، دارای مقرنس‌های کم نظیری از شاهکارهای صنعت معماری دوره صفویه است که متأسفانه قسمتی از پوشش خارجی گنبد بر اثر نفوذ آب باران و رطوبت فرو ریخته و قابل تعمیر نیست. در سقف آن در کناره ی نقش و نگار کاشی کاری شده وسط، عبارت زیر به چشم می خورد، خادم آستانه سید جبرائیل، آقای میر حیدر. در کتاب هیئت علمی در ایران (ژ ـ مورگان) نوشته شده، سابقاً گنبد دارای کاشی فیروزه و رنگ طلایی و خطوط کوفی و گچبریهای عالی و مقرنس‌های نفیسی بوده که به مرور زمان از بین رفته و آب باران آب طلای این گنبد را شسته و برداشته است. منبت کاری مدخل
بین رواق و بقعه از نظر صنعت حایز اهمیت وافری است. روی آن در یکی از کتیبه‌ها اشعاری دایر بر مدح شیخ به خط نستعلیق زیبایی منبت کاری شده که متأسفانه قسمتی از آن از بین رفته است.
تاریخ ساخت بقعه شیخ جبرائیل طبق کتیبه مختصری که در زیر یکی از مقرنس‌های گوشه شمال غربی زیر گنبد دیده می شود در سال ۱۰۱۱ بوده. نوشته کتیبه عبارت است از: «عمل کمترین بندگان شاه طاهر بن سلطان محمد نقاش ۱۰۱۱».
از کتیبه فوق چنین بر می آید این بنا در زمان شاه عباس اول تعمیر و مرمت شده است. در سال ۱۳۳۴ هجری زیر نظر و توسط مشهد محمد آقا عتیقه چی تبریزی الاصل اردبیلی المسکن، قسمتی از نقاشی‌ها و گچبریهای داخلی به طرز تقریباً شبیه به کارهای اصلی تجدید و مرمت گردیده است. قسمتهای دیگر داخلی بقعه اصلی تقریباً تا ۱۵ متر نیز کاشی کاری شده. باید گفت که تمام بقعه شیخ جبرائیل از نظر اینکه دارای دیوارهای دو جداره کلفت و توخالیست از شاهکارهای معماری و بنایی قرون گذشته بوده و از این لحاظ نیز اهمیت زیاد دارد.
مقایسه بقعه شیخ جبرائیل با بقعه شیخ صفی
علت اینکه بقعه شیخ جبرائیل، نسبت به بقعه شیخ صفی دارای خرابی‌های بیشتری است، این است که قدمت این بقعه نسبت به بقعه شیخ صفی بیشتر بوده و قبل از مرگ شیخ صفی الدین، اولاد شیخ صفی فقط برای تزیین و تعمیر بنای بقعه شیخ صفی همت گماشته اند و مخصوصاً شاه عباس که نوه شیخ صفی بوده با علاقه فراوانی که به جد خویش و بقعه آن داشته در مرمت و زیبایی بقعه شیخ صفی بسیار کوشیده است. دیگر اینکه بقعه شیخ جبرائیل تقریباً در خارج شهر ساخته شده است. مهمتر از همه اینکه در بقعه شیخ صفی شخصیتهای ممتاز سلسله صفویه مدفونند.
راه زیر زمینی
در بین اکثر مردم شهر ما چنین شایع است که در قدیم الایام بین دو بقعه ئ(شیخ جبرائیل و شیخ صفی) راه زیر‌زمینی موجود بوده است. ولی بر اثر مرور زمان این راه از بین رفته و فروریخته است.
اهمیت تاریخی این بقعه
چنانکه ذکر شد بقعه شیخ جبرائیل در سنه ۱۰۱۱ هجری ساخته شده و مسلم است بنایی که این دارای اندازه سابقه تاریخی کهن باشد اهمیت زیادی خواهد داشت. و غیر از آن قبر یک شخصیت بزرگ اسلامی نظیر سید حمزه (پسر امام موسی‌الکاظم علیه‌السلام) در آن واقع است که بر اهمیت این بقعه می افزاید . بقعه شیخ صفی ، مکان و زیارتگاه دراویش و صوفیان است، در صورتیکه بقعه شیخ جبرائیل دارای اهمیت مذهبی اسلامی است و همه ساله عده زیادی از مسلمانان به زیارت این بقعه میشتابند آخرین دیدار شاه عباس از بقعه شیخ جبرائیل
شاه عباس آرامگاه جد بزرگ خویش شیخ صفی الدین را مانند مکان بسیار مقدسی محترم میداشت و در سفرهایی که به اردبیل میکرد به زیارت جد بزرگ خویش می‌آمد . در این سفرها اکثراً به زیارت قبر شیخ جبرائیل نیز نائل می‌شد. آخرین باری که قبر شیخ جبرائیل را زیارت نمود اواخر ماه شعبان سنه ۱۰۱۳ هجری بود که به اردبیل مسافرت نموده بود .
اقدامات اخیر
در سالهای اخیر بمنظور حفظ این مکان تاریخی و باستانی در عین حال مقدس که قرنها از تاریخ ساختن آن می‌گذرد از محل اعتبارات اوقافی و دولتی، پشت بام بقعه بمنظور جلوگیری از نفوذ باران و برف و ریزش ، سیمان کشی شده و تعمیرات ضروری در آن شده است. ولی متأسفانه قسمتهای مهمی از دیوارهای اطراف آن شکافهای بزرگی برداشته که جا دارد اولیای امور اوقافی به مرمت آن اقدام نماین