گون
گون – گیاهان دارویی استان اردبیل
گون با نام علمی Astragalus gummifer از خانواده ی Leguminosae (خانواده ی نخود) است. گیاهی است چند ساله، بوته مانند و دارای ساقه ی چوبی با برگ هایی مرکب از برگچه های متعدد که این برگ ها اکثرا فرد می باشند.
گونه های مختلف گون که کتیرا از آن ها تولید می شود دارای گل هایی به رنگ های صورتی، قرمز، آبی، بنفش، زرد و یا سفید هستند. گل ها به صورت مجتمع، خوشه یا سنبله مانند بوده و گاهی در محور ساقه قرار دارند.
در صورتی که پایین ساقه و یا در یقه ی ساقه خراش(طبیعی و یا مصنوعی) ایجاد شود ماده ی صمغ مانندی ترشح می شود که در اثر هوا خشک شده و به صورت های مختلف: قطره ای، مفتولی، پهن و خرمنی با رنگ های زرد تا قهوه ای و یا بی رنگ در می آید که به نام ” کتیرا ” مشهور است. در نقاط مختلف ایران گونه های زیادی از گون وجود دارد که از بعضی آن ها کتیرا به دست می آید.
مهم ترین گونه های مولد کتیرا شامل: Astragalus adscendens است که در نواحی کوهستانی جنوب غربی ایران، خوزستان و لرستان می روید؛ هم چنین گونه ی brachycalyx Astragalus را می توان نام برد که در نواحی کردستان وجود دارد؛ گونه های brachycalyx Astragalus ، astragalus microcephalus ، Astragalus kurdicus، Astragalus virus و Astragalus gymnocladus از دیگر گونه های گون مولد کتیرا در ایران هستند. کتیرا به اشکال مفتولی، قطره ای، خرمنی، مسطح و بی شکل به رنگی های زرد، قهوه ای و یا بی رنگ (تا حدی شفاف) وجود دارد.
کتیرا در آب، نامحلول بوده ولی متورم می شود و به صورت ژله ی سفتی در می آید.
تاریخچه
کتیرا از زمان دیوکسورید و تئوفراست مورد شناسایی و مصرف بوده است. در قرون وسطی از کشور ایتالیا صادر می شده است. ریشه ی گون یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی و رسمی چین است که در فارماکوپه چین ذکر شده است.
ریشه به عنوان مقوی و درمان افراد دارای قند و نفریت مصرف می شود. از کتیرا در فرآورده های سرماخوردگی به عنوان نرم کننده و ضدسرفه استفاده می شود
در طب چینی ریشه ی گون یکی از اجزای اصلی در درمان برای بازگرداندن قدرت ایمنی بدن می باشد. درباره گون مقالات زیادی به زبان چینی وجود دارد.
منبع جغرافیایی
مهم ترین تامین کنندگان کتیرا در جهان در درجه ی اول ایران و سپس ترکیه و سوریه است. بهترین نمونه ی کتیرا مربوط به ایران است که از قدیم به نام Persian tragacanth معروف بوده است. گرچه جمع آوری آن بعد از ریختن برگ ها می باشد و در نواحی مختلف متفاوت است ولی نمونه تیپیک آن(اصلی) در استان فارس صورت می گیرد.
ترکیبات مهم
حاوی ۲۰ تا ۳۰ درصد از ماده ی قابل حل در آب به نام تراگاکانتین(Tragacanthin) و حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد ماده ای غیر محلول در آب به نام باسورین(Bassorin) است.
تراگاکانتین وقتی در آب حل می شود، کلوئید غلیظی ایجاد می کند. بیشترین غلظت را در ۲۴ ساعت بعد از حل کردن در دمای معمولی و یا ۸ ساعت در دمای بالاتر ایجاد می کند. این میزان غلظت نیز به مقدار به کار برده شده ی کتیرا و یا نوع آن ارتباط دارد. محلول به دست آمده در پ هاش های مختلف و دماهای متفاوت بسیار با ثبات است.
باسورین که جسمی نامحلول است باعث سفتی ژل ایجاد شده توسط تراگاکانتین می شود.
اثرات مهم
* از کتیرا در فرآورده های سرماخوردگی به عنوان نرم کننده و ضدسرفه استفاده می شود.
* استفاده ی دیگر آن در کنترل اسهال است؛ چون می تواند مقدار زیادی آب را جذب کند و از خروج آن از بدن جلوگیری کند.
* هم چنین برای افزایش وزن مدفوع و کنترل حداقل زمان توقف مواد در سیستم روده ای – معده ای مورد استفاده قرار می گیرد.
* گزارش هایی مبنی بر جلوگیری از رشد سلول های سرطانی در داخل و خارج از بدن توسط کتیرا، به چاپ رسیده است.
* استفاده ی دیگر از آن به علت خاصیت چسبندگی کتیرا در محصولات چسب دندان می باشد.
* کتیرا به عنوان یک ماده ی مطمئن، در آمریکا در محصولات غذایی مصرف می شود. هم چنین به عنوان پر کننده قرص ها، امولسیون ها و سوسپانسیون ها در سطح صنعتی دارای استفاده ی فراوانی است. تاکنون گزارشی از عوارض جانبی کتیرا به چاپ نرسیده است.
نکات قابل توجه
۱- هر چه کتیرا شفاف و بی رنگ تر باشد، دارای کیفیت بهتر و قیمتی گران تر است.
۲- از انواع کیفیت های مختلف کتیرا که به اشکال و رنگ های مختلف وجود دارند نوع ورقه ای بی رنگ یا سفید، بهترین، مرغوب ترین و گران ترین محصولات کتیرا است.
با توجه به این که ژل تهیه شده از کتیرا و آب ممکن است پس از مدتی خراب شود، بهتر است اولا آن را دور از گرما نگه داشت و ثانیاً تازه تهیه نمود.
۳- هر چه مقدار آب بیش تری به کتیرا اضافه شود، محلول به دست آمده دارای غلظت کم تری خواهد شد.
۴- بعضی از افراد محلول حاصل از کتیرا و آب(امولسیون به دست آمده) را برای حالت دادن موها و تقویت آن به کار می برند. اثر تقویت کنندگی موها توسط کتیرا از نظر علمی به اثبات نرسیده است؛ ولی حالت دهنده ی خوبی می باشد.
۵- کتیرا نوعی ماده ی صمغی است که در تجارت، به نام های Tragacanth یا Gum tragacanth مشهور است.
گون – گیاهان دارویی استان اردبیل
گون گیاهی است چندساله که ارتفاع ان تا ۷۵ سانتیمتر میرسد.از خانواده Leguminoseae که تولید مثل ان از طریق بذر صورت میگیرد. ساقه های رشد یافته ان به رنگ بنفش تیره است برگهای ان مرکب از برگچه هایی است که،به صورت متقابل به تعداد۱۱تا۳۰جفت در محورهر برگ قرار گرفته اند.گلهای ان معمولا به رنگ ارغوانی،گاهی ابی یا سفید بوده،نزدیک به انتهای شاخه های گل دهنده قرار دارند.
این گیاه در برابر خشکی مقاوم ودر خاکهای شور به خوبی رشد میکند و دارای بوی تند سلنیوم است. بسیاری از گونها سمی هستند و باعث مسمومیت گاوها، گوسفندان و اسبها میشوند.در طول فصل رویش گون،ماده سمی گلوکوزید تولید میشود که باعث ایجاد اختلالات تنفسی و فلج حیوانات میشود.از گونه های دیگر این جنس میتوانA.alpinus ,A.cicer ,A.pendulilorus ,A.arenarius، A.norvegicusرا نام برد.
گون از علفهای هرز مناطق کویری، زمینهای بایر، مزارع چغندر قند، نیشکر،سبزی و صیفی است.
ریشه گیاه «گون» در درمان عوارض جانبی شیمی‌درمانی مؤثر است.
گیاه گون از خانواده (fabaceae) و ریشه آن خواص فعال کننده عمیق ایمنی، مدرترینک، هیپوتانسیر و ضداسترس دارد.
ریشه گون به عنوان کمک هضم مطرح بوده و شامل پلی سی کاریدها، فلاونوئیدها، گلیکوزیدهای تری ترپن است که بوسیله این ترکیبات فعالیت سیستم ایمنی و عملکرد t_cellها را افزایش می‌دهد.
در طب سنتی چین این گیاه به عنوان تونیک عمیقی ایمنی تلقی میشود که مغز استخوان انسان را تقویت میکند، ذخایر مغز استخوان افزایش و بدن انسان را از پاتوژنها و عوامل بیماریزا محافظت میکند.
تحقیقات جدید نشان می‌دهد که گون تقریبا تمام فازهای مربوط به فعالیت سیستم ایمنی را تحریک میکند و تعداد سلولهای stemcell را در مغز استخوان و بافت لفناوی افزایش می‌دهد و توسعه و رشد آنها را در جهت تبدیل به سلولهای فعال ایمنی تحریک می‌کنند تا در داخل بدن پخش شوند.
پژوهشها نشان می‌دهد که گون می‌تواند سلولهای ایمنی را از حالت استراحت به اوج فعالیت سوق دهد.
مطالعات دیگر در چین نشان می‌هد: تمایل و استعداد گون در جهت رسپانس سیستم ایمنی است بدون اینکه اثرات مهارکننده‌ای داشته باشد.
استفاده طولانی از این گیاه (به مدت ۳۵ روز) فعالیت سلولهای طهال را تشدید کرده و به اوج می‌رساند؛ همچنین درمان با این گیاه اثرات جانبی منفی ناشی از استروئید درمانی را بر روی سیستم ایمنی کاهش می‌دهد.
ریشه گون علاوه بر توانایی مهار رشد تومور بصورت کمکی در درمان عوارض جانبی شیمی درمانی بکار می‌رود و مخصوصا هنگامی که بصورت ترکیب با عصاره privet ligustrumlucidum مصرف شود کارایی آن در مهار تومورها افزایش می‌یابد.
کتیرا محصول اصلی گیاه گون است. کتیرا عبارت است از ترشحات صمغی خشک شده حاصل از گیاه آستراگالوس گومی فرا که آن را تحت عنوان گوم تراگاکانت یا گون می شناسند. گیاه مولد کتیرا نبات کوچکی است به ارتفاع یک متر بومی آسیای صغیر، ایران ، سوریه و یونان. در اثر خراش دادن ساقه گیاه جدار سلولهای اشعه مرکزی و سلولهای پارانشیمی با جذب آب به تدریج بدل به صمغ می شود،فشار تولید شده سبب رانده شدن صمغ به طرف شکاف می گردد. صمغ در مجاورت هوا در اثر تبخیر آب به تدریج سخت می گردد. شکل محصول خشک شده بستگی به نوع شکافی که بر روی ساقه ایجاد شده است دارد.
کتیرای نوع خوب از شکاف دادن ساقه های اصلی و شاخه های قدیمی حاصل می شود. کتیرا به صورت ورقه ای، روبانی، تکه ای و مفتولی بوده و هر چه زمان خشک شدن صمغ ترشح شده کوتاهتر باشد به همان نسبت کتیرای حاصل سفیدتر و شفاف تر خواهد بود و کتیراهای درجه ۲و۳ دارای رنگ کدر می باشند. کتیرای صادرشده از بنادر خلیج فارس به نام کتیرای ایرانی موسوم بوده و در نوع خود از بهترین ها است. کتیرا دارای ۱۵-۱۰% آب،۴-۳%مواد معدنی و ۳% نشاسته است. کتیرا دارای باسورین (که کمپلکسی از اسیدهای پلومتوکسی است) می باشد.باسورین که ۷۰-۶۰%کتیرا را تشکیل می دهدشامل گالاکتورونیک اسید متصل به قندهای گالاکتوز و گزیلوز می باشد. باسورین جسمی است که در آب، بخصوص درآب سرد غیر محلول ولی به خوبی در آن متورم می شود.
کتیرا همچنین دارای تراگاکانتینکه جسمی محلول و از سه ملکول اسید گلوکورونیک و یک ملکول آرابینوزتشکیل می شود است که بر اثر هیدرولیز به l-آرابینوز، l- فوکوزD-گزیلوز، D-گالاکتوز و D- گالاکتورونیک اسید تبدیل می شود. کتیرا با جذب رطوبت به صورت لعاب چسبنده ای در می آید که ذرات نشاسته در داخل آن محسوس است. ُصمغ کتیرا در ضمن حاوی مقادیر کمی سلولز و پروتئین می باشد و وزن ملکولی آن در حدود ۸۴۰ هزار است.
کتیرا در صنایع داروسازی به عنوان یک عامل امولسیون کننده، سوسپانسیون کننده و عامل افزاینده و ویسکوزیته و تهیه مسیلاژ مصرف دارد. در ساخت کرم ها، ژل ها و امولسیون ها با غلظت مختلف بسته به کاربرد فرمولاسیون و نوع صمغ مصرف می شود.
در فرآورده های آرایشی و بهداشتی نیز به عنوان قوام دهنده، سوسپانسیون کننده و عامل تشکیل فیلم مصرف دارد. کتیرا در تهیه مواد آرایشی ( محلولهای نرم کننده دست ) مصرف دارد.
اگر لعابهای مناسب مخلوط به مو مالیده شود از دو تا شدن مو جلوگیری می کند.در ساخت فیکساتیوهای مو چه به صورت محلولهای آبی ساده، چه به صورت کرم های امولسیفیه مصرف دارد. در لو سیونهای آراینده موی سر جهت خانم ها به کار رفته، در ساخت فرآورده های میک آپ به عنوان عامل سوسپانسیون کننده مصرف دارد و همچنین در خمیردندان ها، کرم های دست و مسیلاژها بکار می رود.
صمغ کتیرا یک عامل تحریک کننده نبوده و نباید عامل حساسیت زا تلقی شود. از نظر درماتولوژی بی ضرر بوده و یک نرم کننده است.